Հակոբ Պողոսյանի նոթատետրը

[Vrej1915]

2 / 04 / 2018Արցախյան ազատամարտ. Պատմում է Միքայել Շեկյանը




Voskanapat.info լրատվական֊վերլուծական կայքն ու Times.am գործակալությունը ընթերցողների ուշադրությանն են ներկայացնում Արցախյան ազատամարտին վերաբերող պատմությունների և հարցազրույցների շարք։ Նոր խորագրի հիմնական նպատակն ընթերցողների լայն շրջանակին մեր հերոսների հետ ծանոթացնելն է։ Կփորձենք բացահայտել հետաքրքիր և ձեր ուշադրությանը ներկայացնել հերոսամարտի ամենահետաքրքիր պատմություններն ու դիպվածները։

Եվ այսպես, պատմում է Միքայել Շեկյանը։

Ուզում եք իմանալ, թե ինչպես էր պատկերանում կյանքը պատերազմի հորձանուտի մեջ հայտնված 17-ամյա պատանու համար։ Ասեմ՝ կյանքը առավոտվա քաղցր թեյի բաժակների պարբերականությունն էր, քանակը։

Ես դա զգացել եմ այն ժամանակ, երբ նախապատրաստվում էինք Սումմա գյուղի ազատագրմանը։ 1993թ դեկտեմբերի 28-ից մինչև հունվարի 6-ը ամեն լուսաբաց մենք մի-մի բաժակ քաղցր թեյ էինք խմում ու տեղակայման վայրից գնում մարտական առաջադրանքի։ Թեյ խմողների թիվն օր օրի պակասում էր, մեր շարքերն օր օրի նոսրանում էին։ Ճակատամարտից առաջ զոհվելու կամ չզոհվելու, կյանքի ու մահվան ողջ փիլիսոփայությունն ամփոփվում էր մեկ հարցի մեջ միայն. արդյոք վա՞ղն էլ ես քաղցր թեյ կխմեմ...

Այդ օրերի մեր ապրումները պարզ էին, աշխարհի գույները՝ սև ու սպիտակ, կյանքն ու մարդիկ միայն մեկ երես ունեին: Այդ պատճառով էլ ապրելը հեշտ էր: Այդ հիմա է, որ ամեն ինչ, ինչպես ասում են, հարաբերական է: Այն ժամանակ այդպես չէր: Հատկապես ինձ համար, որ ընդամենը մի անմորուս պատանի էի:

Օրինակ, ես գիտեի, որ հայրս պատերազմ է գնացել, ուրեմն իմ տեղն էլ նրա կողքին պիտի լիներ: Եվ իզուր էին ինձ մատնացույց անում Ռուսաստանում համալսարան ընդունված հասակակիցներիս, իզուր էին ամեն մարտից առաջ ինձ իբր թե մի կարևոր գործով ինչ-որ մի տեղ ուղարկում: Երկար ժամանակ ինձ ոչ մի ջոկատում չէին ընդունում: Բոլորը ճանաչում էին հորս ու որտեղ էլ գնում էի՝ հետ էին ուղարկում: Այդպես շարունակվեց մինչև 1993թ փետրվարը: Երբ արդեն 17-ս բոլորեցի, Ժողտնտեսական ինստիտուտ ընդունվեցի, այլևս ինձ չխանգարեցին: Ես մտա 4-րդ՝ 71-րդ առանձին մոտոհրաձգային գումարտակն ու սկսեցի կյանքի իմ ճանապարհը:

Իսկ մինչ այդ, դեռևս 88-ին, ես որոշել էի ինչ գնով էլ լինի՝ զենք ձեռք բերել: Հիշում եմ, ինչպես հիմա: Փետրվարի 22-ն էր: Հայրս գնացել էր Ասկերան: Հիշում եք երևի, որ հենց այդ օրն էր ադրբեջանական ամբոխը ներխուժել Ասկերան: Ուրեմն այդ օրը ես մեր բակից 4 տղաների հետ որոշեցի գնալ զենքի հետևից: Զենք ունենալու համար էլ, իմ համոզմամբ, կարգին մեծ տղա էի՝ 12 տարեկան: Ընկերներս մի քիչ փոքր էին՝ 10-11 տարեկան: Ես գիտեի, որ «Տիր»-ում զենք կա, որ բարձր դասարանցիներին տանում են այնտեղ կրակել սովորեցնում: Եվ այսպես, դպրոցից հետո 4 ընկերներիս հետ գնացինք «Տիր»։ Պատերի վրայով հեշտությամբ անցանք: Ներսում էլ մեզ բավականին վարպետորեն դրսևորեցինք։ Սկզբից փայտեր, կոճղեր հավաքեցինք, բերեցինք դասավորեցինք պատերի տակ, որպեսզի զենքերը ձեռքներիս կարողանայինք բարձրանալ: Զարմանալի էր, որ շենքում ոչ մի պահակ չկար: Մենք զգուշությամբ, բայց և, առանց խոչընդոտների ներս մտանք շինությունը: Մեր առջև բացվեց նախանձելի մի տեսարան․ «ՏՈԶ» տիպի հրացաններ՝ պատին գեղեցիկ շարված: Մեր սիրտն այնպես էր բաբախում, ավելի շուտ ոչ թե բաբախում էր, այլ ծիտիկի պես թպրտում էր այնպես, որ թվում էր՝ կողքից նայողն անպայման կտեսներ այն: Բայց, բարեբախտաբար մեզ հետևող չկար ու մեր ձեռնարկը նախատեսվածից էլ հաջող էր ընթանում: Միակ խնդիրը, որ ծառացավ մեր առջև այն էր, որ հրացաններըները ապակու տակ էին շարված: Պետք էր ջարդել ապակին, որ հետո վերցնենք դրանք: Այդպես էլ արեցի: Բայց հանկարծ մենք սթափվեցինք հազիվ լսելի մի դզզոցից: Ես հասկացա, որ դա ներքին ազդանշան է, և որ ուր որ է, կհայտնվեն միլիցիոներները:

Մենք շտապեցինք դուրս գալ «հանցանքի վայրից»։ Ընկերներս փախան՝ ամեն մեկը մի ուղղությամբ: Ես էլ ահագին տեղ վազեցի, բայց չհեռացա տեղանքից: Ես որոշեցի պատկառելի հեռավորությունից նայել, թե ինչպես կզարգանան իրադարձությունները: Սկզբում ամեն ինչ լավ էր: Ընկերներս չերևացին: Միլիցիոներներն էլ մի քանի անգամ ներս ու դուրս արեցին, նստեցին մեքենաները: Բայց... բայց նրանք եկան ուղիղ դեպի ինձ, թե բա՝ էստեղ ի՞նչ ես անում: Ես տղամարդավարի պատասխանեցի, թե՝ ժամանադրության եմ եկել, աղջկա եմ սպասում: Սրանք թևիցս բռնեցին․ «Մեզ հետ կգաս ու բաժանմունքում կպատմես, թե այդ ի՞նչ աղջկա ես սպասում: Եթե նա էլ հաստատի այդ, ուրեմն քեզ բաց կթողնենք»: Միլիցիոներները չհավատացին իմ այն պնդումներին, թե ես չեմ ուզում վտանգել իմ սիրած աղջկան՝ պատմելով մեր մասին: Ի վերջո, ի՞նչ կասի նրա հայրը, ի՞նչ կմտածեն ուրիշները: Ոչ, ես չէի կարող մատնել մեր գաղտնիքը:

Երբ իմ բոլոր փաստարկները վերջացան ու ես արդեն ուղղվում էի դեպի նրանց ավտոմեքենան, բոլոր ժամանակների հանցագործների նման, որոշեցի փախչել: Նրանք, իհարկե, չէին կարող մրցել ինձ հետ վազքի հարցում, մանավանդ, որ իմ հարազատ քաղաքի բոլոր ծակուծուկերը անգիր գիտեի։ Տուն եկա: Պատշգամբում կանգնած աչքերով փնտրեցի ու հերթով գտա ընկերներիս: Այսինքն երեքին գտա, չորրորդը չկար: Նրան բռնել էին։ Այդպես սկսեց բացվել մեր գործողությունների կծիկը: Հերթով բոլորիս տարան բաժին: Երբ հերթը հասավ ինձ, արդեն հաջորդ օրվա առավոտն էր: Ես ու հայրս ճամփա ընկանք դեպի միլիցայություն: Մինչև այդ պահը, ես դեռևս ոչ մի խոսք բերանիցս չէի գցել, բայց հայրս ստիպեց ինձ պատմել ամեն ինչ: Ի վերջո, չպիտի՞ իմանար, թե ինչից էր պաշտպանելու ինձ: Ես պատմեցի: Նա ինձ հասկացավ: Բաժնում ես հասկացա, որ անչափահասների գաղութից ինձ փրկողը հորս հեղինակությունն է միայն: Չէի ասի, որ դա շատ հեշտ ստացվեց:

Ժամանակները խառն էին: Ճիշտ է, ազգային, հայրենասիրական գաղափարներն արդեն թևածում էին հրապարակներում, բայց դեռևս կային միլիցիոներներ, որոնք հանուն ուսադիրների մի նոր աստղի, կարող էին տապալել իմ կյանքը: Ընկերներիս, բնականաբար, նույնպես ոչինչ չարեցին: Հարցը փակվեց, բայց զենքի տիրելու ձգտումս չկոտրվեց դրանից: Ես գիտեի, որ ճիշտ եմ արել, հայրս էլ ինձ հասկանում էր: Եվ դա բավական էր:

Այդ օրը շրջադարձային եղավ ինձ համար։ Այդ օրն ավարտվեց իմ մանկությունը։ Ես ինձ նման շատ տղաների պես ստիպված եղա ժամանակից շուտ մեծանալ․ պատերազմը մեր բոլորիս կյանքում արեց իր խմբագրումները, թողեց իր հետքը։ Փոխվեցին արժեքների մեր ընկալումները։ Բարձրագույն արժեքը ոչ թե կյանքն էր, այլ գաղափարը, հանուն որի մենք պատրաստ էին նվիրել և նվիրում էինք մեր կյանքերը։ Դրա համար էլ զարամանալի չէ, որ ինձ համար կյանքի ու մահվան ողջ փիլիսոփայությունը ամփոփվում էր մեկ հարցի մեջ միայն. արդյոք վա՞ղն էլ ես քաղցր թեյ կխմեմ...



Զոհվելուն շատ հանգիստ էի վերաբերում։ Գուցե պատճառը էլի տարիքս էր. շատ փոքր էի, երևի, կյանքի իսկական արժեքը զգալու, գնահատելու համար։ Իսկ շուրջբոլորս մահն այնքան շատ էր, որ սովորել էի նրան։ Կար մի տևական ժամանակահատված, երբ ոչ մի օրն առանց զոհերի չէր անցնում։ Ու ես սովորեցի անտարբերությամբ նայել մահվան աչքերին, չդողալ, երբ նա հետևում էր ինձ, չշփոթվել, երբ ուսերիս հետևում զգում էի նրա շունչը։

Կարծում եք դատարկ խոսքե՞ր եմ ասում։ Ո՛չ։ 1994 թ, հունվարի 15-ն էր: Սեյիդ Ախմեդլու տեղանքում էինք։ Դեռ լույսը չէր բացվել, երբ մենք 25 հոգով սկսեցինք նշանակված գործը։ Ըստ նախնական պայմանավորվածության, մենք պիտի մտնեինք թշնամու թիկունքն ու թիկունքից հարվածելով խուճապի մատնեինք նրանց։ Հադրութի պաշտպանականը պիտի առաջանար ու թշնամու առաջնագիծը գրավելով՝ հասներ մեզ: Իրենց դիմացի դիրքերն էին, մենք կողքից էինք մտնում։ Մեր գործողությունը տևեց մոտ մեկ ժամ։ Բայց Հադրութի պաշտպանականը ինչ-ինչ պատճառներով առաջ չեկավ ու մենք մնացինք թշնամու թիկունքում՝ սեպի պես խրված: Ամայի տեղանք էր՝ ոչ մի փոս, ոչ մի բլուր, ոչ մի ծառ, անգամ։ Մենք ենք՝ թշնամու դիրքում։ Արդեն կեսօր էր։ Մերոնցից ձեն-ձուն չկար։ Ընդհակառակը, Մարտունու դիրքերից մեզ տեսան ու թշնամու տեղ ընդունելով՝ կրակ բացեցին մեզ վրա։ Թշնամին էլ իր հերթին գրոհեց, որպեսզի հետ վերցնի կորցրած դիրքը։

Ստացվեց այնպես, որ մենք հայտնվեցինք երկու կրակի արանքում․ մի կողմից մերոնք էին կրակ թափում գլխներիս, մյուս կողմից՝ թշնամին։ Ու չկար մի տեղ՝ գլուխդ թաքցնելու համար։ Զոհերն ու վիրավորները անխուսափելի էին, հասկանալի է։ Կապվեցինք հրամանատարական կետ, հաղորդեցինք իրավիճակի մասին, մեզ հանձնարարեցին դուրս գալ ու հետ՝ ելման կետ վերադառնալ։ Կրակի տարափ էր այն, ինչի միջով պիտի անցնեինք։ Մենք որոշեցինք վազելով անցնել այդ տարածությունը։ Պարզ է, առաջինը զոհերին ու վիրավորներին պիտի հանեինք, ու երբ նրանց հանողները հեռացան՝ մնացինք ընդամենը չորս հոգի։ Վազելիս, ես տեսա, թե ինչպես իմ առջևից ընթացող Վարուժանի տուլուպը ծակ է։ «Վարուժան, էս ի՞նչ է, վիրավորվե՞լ ես»։ «Ուշադրություն մի՛ դարձրու։ Բան չկա։ Շու՛տ արա, հետո կտեսնենք»,- եղավ Վարուժանի հապճեպ պատասխանը։ Պետք էր ոչ մի րոպե չկորցնել, որովհետև երկու կողմից անընդհատ աշխատում էին մեզ վրա։ Բայց մինչ մենք վազելով անցնում էինք այդ տարածությունը, թշնամու դիրքերից մի տանկ հայտնվեց։ Այսինքն այն դիրքերից, որոնք մերոնք պիտի գրավեին, բայց առաջ չէին եկել։ Մեզնից բարձր էր դիրքը, միայն այն տեսանք, որ աշտարակը դեպի մեզ է ուղղված։

Մենք մեր զենքերից բացի, մի-մի նռնականետ ունեինք։ Ամեն մեկիս մոտ մեկական արկ կար։ Մենք հերթով կրակեցինք, բայց ճակատագրական պատահականությամբ ոչ մի արկն էլ չկպավ նշանակետին։ Մնացել էինք մեն-մենակ՝ մահվան դեմ հանդիման ու առանց թարթելու նայում էինք միմյանց աչքերի։ Ի՞նչ պիտի լիներ։ Ի՞նչ էինք զգում այդ պահին։ Ոչինի՛նչ էլ չէինք զգում։ Ամեն օր մեզ նման տղաներ էին զոհվում, շատերի մարմինները մաս-մաս էինք հավաքում։ Մեր հերթն էր հասել։ Ի՞նչ կա որ։ Այն սառնությունը, որով մենք նայում էինք մեզ մոտեցող տանկին, երևի անբնական էր, կյանքի օրենքներին հակասող, որովհետև ես կարծում էի, թե մահվան սպառնալիքը պիտի որ ստիպեր կառչել կյանքից։ Բայց մենք կանգնել էինք անտարբեր ու սպասում էինք մեր բաժին արկին, որն այդպես էլ չպայթեց։ Որքան մեծ էր մեր զարմանքը, երբ տանկը նախ թեքեց աշտարակը, հետո ընդհանրապես, շրջվեց ու հեռացավ։

Այդ հետո մենք իմացանք, որ մեր տղաներից Խնուշինակցի Արթուրն էր որոշել մեզ օգնության գալ։ Իմացել էր մեր ծանր դրության մասին, մեր վիրավորների, մեր զոհերի մասին։ Նա Հադրութի պաշտպանականից տանկը վերցրել ու եկել էր մեզ աջակցելու, մեր փախուստն ապահովելու։ Պարզվել է, որ մեր և նրանց արանքում եղած դիրքից ադրբեջանցիները թողել-հեռացել էին։ Մերոնք եթե առաջ գային, առանց դիմադրության կհասնեին մեզ։ Բայց, չգիտեմ ինչու, չեկան։ Ու մենք ստիպված եղանք ապրել այն, ինչ ապրեցինք։ Հույս ունեմ, նրանք ծանրակշիռ պատճառներ ունեին առաջադրանքը չկատարելու համար, որովհետև մենք շատ ծանր գին վճարեցինք դրա համար․․․

․․․Իսկ քաղցր թեյ մինչև հիմա սիրում եմ․․․ Այսօր էլ իմ ամեն մի լուսաբացը սկվսում է մի բաժակ քաղցր թեյով, այն տարբերությամբ, որ այն ինձ մոտ այլևս մահվան մասին մտքեր չի արթնացնում։ Վաղվա օրն էլ, վաղվա թեյն էլ կանխատեսելի են ու սպասված։ Ավելի ճիշտ՝ ամեն նոր օրն է սպասված ու գնահատված։

Պատմությունը գրի առավ Յուլիա ՎԱՆՅԱՆԸ

[Vrej1915]

«Ոգին հաղթեց, եթե չլիներ այդ ոգին, ոչ մի բանի չէինք հասնի»


9 մայիսի, 2018 Մարինե Մարտիրոսյան

1992թ. մայիսի 5-ին ձյուն եկավ: Այդ օրը ծրագրված էր Շուշիի ազատագրման գործողությունը: Ձյան պատճառով այն երկու օրով հետաձգեցին:

26 տարիների հեռավորությունից այս մասին հիշում է Արարատի ջոկատի, ապա Շուշիի առանձնակի գումարտակի ազատամարտիկ Խաչիկ Զաքարյանը՝ Արարատի Խաչիկը: Զգացողությունների հիշողություններն արթուն են, բայց խոսելն այդ մասին հեշտ չէ:

Մայիսի 7-ի լույս 8-ի գիշերը Շոշ գյուղից շարժվեցին: Շուշիի ազատագրման գործողությունը 4 ուղղությամբ էր, այդ ուղղություններից մեկի հրամանատարը Արկադի Կարապետյանն էր, որտեղ ընդգրկված էին Բեկոր Աշոտի, Շոշի Ագոյի՝ Արգամ Հարությունյանի և Գրիգոր Գրիգորյանի ջոկատները: Վերջինս Արարատի ջոկատի հրամանատարն էր:

Խաչիկն ասում է, որ իրենցից աջ Բեկորն էր: Նա բերդի կողմով էր բարձրանում, իսկ իրենք ներքևում էին՝ պարսիպների տակ: «Գիշերվա կեսին հետախուզությունն արվել էր, հետո մենք գնացինք, պարիսպներից մի 20-30 մետր էինք ներքև, էնտեղից մեզ կրակահերթի տակ էին պահում, նրանք բարձր էին, աշտարակների վրա, մի ամբողջ օր մեզ պահեցին կրակի տակ, դանակներով խրամատ էինք փորել»,- պատմում է Արարատի Խաչիկը:

Առավոտյան Բեկորը մտավ Շուշի: Խաչիկը պատմում է, որ նա առաջինն էր, որ Շուշի մտավ, ավելի ուշ՝ մայիսի 9-ի առավոտյան, Շուշի են մտել նաև իրենք: Եկեղեցի էին մտել, առաջին անգամ մոմ վառել այնտեղ: Խաչիկի հայացքը մի պահ սառում է, դադար է տալիս, ապա շարունակում, որ « հիմա, ոնց որ, հեշտ լինի ասելը, բայց էն ժամանակ լրիվ ուրիշ էր»:

«Արցունքներ էին գալիս, որ քո լուման ներդրել ես էդ գործում, մինչ այդ չէինք պատկերացնում, որ Շուշին կարող ենք ազատագրել: Ոգին հաղթեց, եթե չլիներ այդ ոգին, ոչ մի բանի չէինք հասնի»,- ասում է Խաչիկը:



«Ո՞նց էինք նշում»,- հարցս կրկնում է, հետո ժպտում՝ «պարելով, պարելով էինք նշում, մենակ տեսնեիք՝ ինչ խանդավառություն էր ժողովրդի մոտ»:



Հակոբը լուսանկարում է Խաչիկին, հետո հարցնում, թե հիշում է ոնց խանութից սպիտակ բոթասներ վերցրեցին: Խաչիկը շատ լավ է հիշում, ասում է, որ Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմացի հինգհարկանի շենքի առաջին հարկում խանութ կար, ապակիները ջարդված էին, մտան, սպիտակ բոթասներ կային, վերցրեցին:

Մայիսի 9-ի ուշ երեկոյան Խաչիկն ընկերների հետ վերադարձել է Ստեփանակերտ: Պատմում է, որ գիշերվա կեսին հայտնել են, թե ադրբեջանցիները մտել են Ասկերանի գյուղերը, սակայն երբ իրենք տեղ էին հասել, հակառակորդն արդեն փախել էր, չնայած հասցրեl էր մի քանի հոգու գերի վերցնել, սպանվածներ էլ կային:

«Մայիսի 10-ին պիտի վերադառնայինք Երասխ, որովհետև Վազգեն Սարգսյանից հրաման եկավ, որ Երասխի բարձունքները վերցնենք: Ամսի 11-ին պատրաստվում էինք գալ, թուրքերն Աղդամից սկսեցին խփել Խոջալուի օդանավակայանին, մենք թռանք, հետևից մի ինքնաթիռ խփեցին, բայց զոհեր չեղան: Մայիսի 18-ին մասնակցեցինք Երասխավանի դիրքերի ազատագրմանը, մեր տղաներից մեկը զոհվեց, ով Շուշիի ազատագրմանը մեզ հետ էր: Արտակարգ պատրաստված տղա էր»,- հիշում է Արարատի Խաչիկը:

Դրանից հետո մեկ ամիս մնացել էր Հայաստանում, բայց պատմում է, թե չէր կարողանում հարմարվել: Ասում է՝ հասկացավ, որ պատերազմն իրեն քաշում է: 1992-ի ամռանն արդեն Ղարաբաղում էր՝ Շուշիի առանձնակի գումարտակի կազմում, որտեղ մնաց մինչև 1995թ. փետրվարը: Մասնակցել է Մարտակերտի, Ղուբաթլուի, Ջաբրայիլի, Ֆիզուլիի, Զանգելանի, Քելբաջարի մարտական գործողություններին:



«Վերջին բոյը եղավ մայիսի 9-ին թե 10-ին՝ հրադադարից մի քանի օր առաջ՝ Մարտակերտի 3-րդ սովխոզում: Լավ դիմադրեցինք էդտեղ, մեզնից մեկ-երկու զոհ եղավ, արթիկցի Արթուրը մեջքից վիրավորվեց, մեր գյուղի Կիրակոսը ծանր վիրավորվեց, բայց ահավոր ջարդ տվեցինք, նրանց կողմում բոլորը վարձկաններ էին»,- պատմում է ազատամարտիկը:

Խաչիկը հիշում է, որ երբ 1992-ի ամռանը Հայաստանից վերադարձավ, Սարիբաբայի ազատագրմանը մասնակցեց: Այդ ժամանակ զավեշտալի դեպք պատահեց: Գնդացրորդ էր, բայց միևնույն ժամանակ խոհարար էր կարճ ժամանակով: «Մի ապարանցի Ազատ ունեինք, կապվեց, ասաց՝ բարձունքը 2 կմ 700 մետր է, թող բարձրանա, հետն էլ խտացրած կաթ ու հաց բերի: Գնդացիրը վերցրել եմ, 3-լիտրանոց խտացրած կաթն ու հացը թևիս տակ ու ճանապարհին մտածում եմ, որ գործողությունն արդեն սկսել են: 3 ժամվա ճանապարհը 30 րոպեում անցա, հասա տեղ, տեսա՝ բոլորը հռհռում են, հարցնում եմ՝ ի՞նչ ա եղել, թե բան չէ, սոված էինք»,- պատմելիս ժպտում է:

Խաչիկը 1989թ. է կամավորագրվել, Արարատի ջոկատով Ասկերանի և Աղդամի միջև ընկած գյուղերն էին «պահում»: Այդ ժամանակ 23 տարեկան էր, Արարատի շինարարական տեխնիկումում ուսումը կիսատ թողեց:

Ասում է՝ գուցե կորուստը երիտասարդ տարիներն էին, բայց հետո ավելացնում է, որ չէ, պատերազմն իրեն տվեց ընկերներ, հպարտություն և մաքրություն: Դրանք եղան իր ձեռքբերումները: «Պատերազմ էր, սով էր, ընկերներ էինք կորցնում, բայց մարդկային տեսակետից մաքրություն կար, մինչև հիմա էլ մեր տղաների մեջ այդ մաքրությունը կա»,- ասում է նա:

Մեր զրույցը պատահականորեն սկսեցինք Խաչիկի հարսանիքից, ավարտեցինք նույն թեմայով, բայց արդեն մեզ միացել էր նրա կինը՝ Ինգա Զաքարյանը: Այսօր նրանք երկուսով Երևանի կենտրոնում գտնվող ռեստորաններից մեկի խոհարարներն են՝ Խաչիկը շեֆ-խոհարար է: Ասում է, որ Ինգայի մայրն իրենց գումարտակի խոհանոցում էր աշխատում, այդպես է ծանոթացել ապագա կնոջ հետ: Ինգան այդ ժամանակ սովորում էր Ստեփանակերտի համալսարանի բանասիրության ֆակուլտետում: Չհասցրեց ավարտել: Աղջկա ծնողների հետ ծանոթությանը մարտական ընկերներով էին գնացել: Հարսանիքն էլ երկու մասով են արել՝ Ստեփանակերտում և Արարատում:



Ամբողջ գումարտակը, ազատամարտիկի ասելով, մասնակցել է հարսանիքին, լավ քեֆ են արել: «Վերջում էլ դուրս եկանք, որ նկարվենք, մի էշ գտան»,- ծիծաղում է Ինգան, ամուսինը ավելացնում է. «Մակիչը բռնեց, բերեց դրեց մեր կողքին»: Բոլորս ծիծաղում ենք:

Հետո նորից վերադառնում ենք պատերազմի ծանր հիշողություններին: Ինգան ասում է՝ պատերազմի ժամանակ ամենավատ բանն այն է, երբ լսում ես մոտ ընկերների, զինվորների զոհվելու լուրը:

Ու զուգադիպորեն ռեստորանում հնչում է «Մարտիկի երգը», բոլորս լռում ենք:

Լուսանկարները՝ Հակոբ Պողոսյանի

[Vrej1915]

20 / 04 / 2018Արցախյան ազատամարտ. Պատմում է Ռաֆիկ Մաթևոսյանը




Voskanapat.info լրատվական֊վերլուծական կայքն ու Times.am գործակալությունը ընթերցողների ուշադրությանն են ներկայացնում Արցախյան ազատամարտին վերաբերող պատմությունների և հարցազրույցների շարք։ Նոր խորագրի հիմնական նպատակն ընթերցողների լայն շրջանակին մեր հերոսների հետ ծանոթացնելն է։ Կփորձենք բացահայտել հետաքրքիր և ձեր ուշադրությանը ներկայացնել հերոսամարտի ամենահետաքրքիր պատմություններն ու դիպվածները։

Եվ այսպես, պատմում է Ռաֆիկ Մաթևոսյանը

Մեր տունը Հաթերքի ամենամեծ տներից մեկն էր։ Դա երկհարկանի մի հպարտ առանձնատուն էր, գյուղի չափանիշներով՝ բավականին շքեղ։ Գյուղացիք մեզ հարուստ էին համարում և մենք հպարտ էինք, որ մեր տան դարպասները երբեք կողպեք չէին տեսել։ Մեր բոլ ու շեն տուն ու տեղից մի ասեղ, անգամ, չէր կորչել։ Բայց մեր հարստությունը փողի մեջ չէր։ Հայրս գյուղի տրակտորիստն էր։ Ամբողջ գյուղի սերմացուն ինքն էր հողին պահ տալիս: Պատահում էր՝ գործի դիմաց մի հավ էր բերում, կամ կաթ ու պանիր, որից, իհարկե, մենք էլ ունեինք։ Պատահում էր, որ նրա վարձքը միայն երեկոյան ընթրինքն էր լինում։ Դա գյուղացիկան հարստություն էր, որը չափվում էր առողջ երեխաներով, բերքատու այգիներով, կաթնատու կովերով ու հաշիվը չհիշվող թռչուններով։ Դա արդար քրտինքով վաստակած երջանկություն էր, որի մեջ հոսում էր մեր մեծ գերդաստանի երջանիկ կյանքը, մինչև որ, շատերի նման, մթագնեց նաև մեր երջանկությունը։

Երբ բռնկվեց Արցախյան շարժումը, ես ուսանող էի։ Հանրահավաքներին մասնակցելն ինձ էն գլխից անիմաստ էր թվում, ես անմիջապես գյուղ եկա, որպեսզի գյուղի ինքնապաշտպանության գործի մասնակիցը լինեմ։ Մեր գյուղը, ճիշտ է, բարձրադիր է, բայց երկու կողմերից շրջապատված է ադրբեջանական գյուղերով։ Երբ սկսվեց արցախյան շարժումը, ՕՄՕՆ-ն ու ռուսական կանոնավոր բանակը եկան-լցվեցին մեր ձորակը։ Ծանր էր հատկապես Չափար գյուղի վիճակը։ Չափարի ու ադրբեջանաբնակ Գյառավանդ գյուղի միջև մի բարակ գետ էր միայն, և անձնագրային ռեժիմի պատրվակով, նրանց շատ էին նեղում։ Գյառավանդն ազատագրելու միտքը մեզ վաղուց էր զբաղեցնում, բայց առիթը հենց իրենք՝ ադրբեջանցիները տվեցին, երբ օրերից մի օր գերեվարեցին մեր գյուղացի Ժորային։ ՕՄՕՆ-ն ու ռուսական զորքն այդ օրերին միայն Գյառավանդում չէր տեղայկայված։ Ումութլուն՝ ներկայիս Ականաբերդը, նույնպես նրանց հավաքատեղին էր: Ժորային տարան Ումութլու: Գերեվարության լուրը կայծակի պես տարածվեց ձորակում՝ ոտքի հանելով մեծ ու փոքրին։ Ցավն ընդհանուրինն էր ու յուրաքանչյուրինը: Այս կամ այն պատրվակով մարդկանց քաշքշուկն ուրիշ բան է, անհիմն գերեվարությունը՝ այլ բան: Դա առաջին դեպքն էր մեր ձորակում: Ուստի պետք էր համարժեք հակահարված հասցնել, թե չէ, Աստված գիտի, ինչ կլիներ շարունակությունը: Պարզ է, թե ինչքան լարված պիտի լինեինք, ինչքան համախմբված ու կազմակերպված, չնայած որ այդ պայմաններում դժվար էր սառը գլխով գործելը: Մենք սխալվելու իրավունք չունեինք: Եվ ահա, այդ նույն օրը ռուսական 1 զրահամեքենա և 2 զինվորական մարդատար մեքենա Գյառավանդից դեպի Ումութլու պետք է անցնեին մեր գյուղով: Գյուղի կանայք հավաքվեցին ու չորս կողմից շրջափակեցին նրանց: 40 զինվորականի տեղափոխող շարասյունը կանգ առավ. կարելի է ասել՝ գյուղի կանայք հաղթող դուրս եկան այս առճակատումից: Անհրաժեշտ պահին հայտնվեցին մեր ֆիդայիները։ Պահանջը մեկն էր. Զինվորներին կազատեն միայն Ժորայի դիմաց: Բայց Ժորային ազատելը գործի առաջին կետն էր միայն։ Մենք վաղուց էինք աչք դրել ռուսական զենքին ու տեխնիկային: Առիթը եկել էր: Մենք զինաթափ արեցինք զինվորականներին: Բայց հետո էլ զինվորականներին չհանձնեցինք, այլ թաքցրեցինք՝ ավելին ստանալու ակնկալիքով։ Երբ զինվորականների գերավարման լուրը տարածվեց, ահագին աղմուկ բարձրացավ։ Բարձր պաշտոնի շատ մարդիկ խառնվեցին գործին, նույնիսկ Մոսկվայից պատգամավորներ եկան, բանակցություններ եղան, որից հետո ստիպված էինք ազատ արձակել նրանց։ Ասեմ, որ այս գործողությանը ես անձամբ չէի մասնակցում, քանի որ դեպքից ուղիղ յոթ օր առաջ ես ձեռքս կոտրել էի: Այս իրադարձությունից հետո գյուղում ռեյդեր սկսվեցին, քանի որ լուրեր էին տարածվել, որ բախման ժամանակ գյուղի երիտասարդներից մեկի ձեռքը կոտրվել է։ Մեր ջոկատի հրամանատարը գիշերով եկավ մեր տուն ու զգուշացրեց, որ ձեռքիս գիպսը հանեմ, թե չէ, հաստատ ՕՄՕՆ-ի ձեռքից պրծնողը չէի: Չնայած դեռ շատ շուտ էր գիպսը հանելու համար, բայց հանեցինք, տարանք մի հեռու տեղ թաքցրինք, որ հանկարծ չգտնեն։ Այդ օրերին մեր ձորակում բախումները առօրյա էին դարձել: Մենք ամեն օր նստում էինք հաց ուտելու և համոզված չէինք, որ մեր հացը չէին հարամելու: Այդպես էր օրինակ իմ ծննդյան 24-րդ տարեդարձը: Սեղան էինք գցել, բայց չէինք էլ հասցրել մի կտոր հաց դնել բերաններս, երբ լուրը եկավ, թե Գառավանդի թուրքերը հարձակվել են Չափարի վրա: Մինչև տեղ հասանք, արդեն մի քանի տուն էին վառել: Անփորձ, բայց երդվյալ զինվորականների նման մենք կռվի մտանք ու վերջապես մաքրեցինք Գյառավանդը ադրբեջանական կեղտից: Գյուղը մաքրեցինք, ճիշտ է, բայց մենք էլ կորուստ ունեցանք. Մեր լուսավոր տղաները՝ Մելսիկն ու Գագոն ճակատամարտից տուն չդարձան...

Այդ օրը ես առաջին անգամ ընկեր կորցրի, առաջին անգամ տեսա ավերակ դարձած տներ, առաջին անգամ զգացի վառվող տան խանձահոտը: Բայց, երբ 1992 թվականի ամռանը մենք ստիպված էինք նահանջելու մեր գյուղից, ես չտեսա, ես զգացի մեր տան խանձահոտը: Այդ հոտը մինչև հիմա ռունգերիս մեջ է: Ու հասկացա, որ ես դեռևս չգիտեի, թե ինչ է վառվող տունը, ինչ է ավերակված օջախը: Այրվողն իմ մանկությունն էր։ Անցայլի իմ երջանկությունը փլվում էր ուսերիս հետևում և ես անզոր էի պաշտպանել այն։ Հիշում եմ, թե ինչպես էի ուզում շրջվել, հետ դառնալ, բայց տաքգլուղ ջահելիս չթողին անիմաստ «հերոսություն» անել։ Ի՞նչ պիտի անեի, որ։ Ի՞նչ կարող էի անել...

Պատերազմի ժամանակ մենք գյուղացիներով, բարեկամ-հարազատներով աշխատում էինք իրար հետ, իրար կողքի լինել։ Օրինակ, երբ ես վիրավորվեցի, ինձ հանողը հորեղբորս տղան էր՝ Սամվելը։ Մինչև հիմա էլ «երեսովս» է տալիս։ Ասում է, որ իմանայի, թե ամիսը մի անգամ էլ չէիր գալու գյուղ՝ հետս քեֆ անելու, կթողնեի՝ արնաքամ լինեիր...

Ո՞վ կմտածեր, թե կգա ժամանակ, որ հայրենի տուն գնալը, հարազատներին տեսնելը այսքան դժվար կլինի։ Ոչ մի կերպ չի ստացվում։ Աշխատանքը լրիվ կլանել է մեզ ու առօրյա խնդիրների շրջապտույտում մարդկային ամենապարզ հաճույքներին տեղ չի մնում:

Իսկ նա իսկապես փրկել էր իմ կյանքը։ Դա Մաղավուզի պաշտպանության ժամանակ էր, 1994թ հունվարի 6-ին։ Ադրբեջանը մեծ հարձակում էր սկսել, այդ թվում ազատագրված Մազավուզի պաշտպանական դիրքերի վրա: Մեր դիրքում 40 հոգի էինք՝ արդեն ձևավորված Մարտակերտի գնդից: Բայց ճակատամարտը դեռ չսկսած, մենք հասկացանք, որ շրջափակման մեջ ենք ընկել: Գիշեր էր: Մարտը պիտի լուսաբացին սկսեր: Գիշերային մթության մեջ մեզնից վերևում գտնվող բարձունքում ես լույսեր էի նկատել: Որոշեցի հետախուզման գնալ դեպի այդ բարձունքը, որը բաժանում էր այս 40 հոգուս՝ մեր ընդհանուր ճակատից: Պարզվեց՝ բարձունքում ուկրաինացի վարձկաններ են: Իրավիճակը փրկել էր պետք, որովհետև մենք թակարդն էինք ընկել ու հայտնվել վարձկանների նշանառության տակ: Նրանք կարող էին առանց որևէ դժվարությամբ մեզ հատ-հատ սպանել, որովհետև բնական ոչ մի պատնեշ մեզ չէր պաշտպանում։ Բաց տարածք էր՝ ոչ ծառ, ոչ թուփ, ոչինչ։ Ճակատագրի հեգնանք էր՝ երկրի տերը մենք էինք, իրավիճակի տերը՝ վարձկանները: Որոշեցինք լույսը ծագելուն պես վեց հոգով, էսպես ասած, հետ գնալ, մաքրել մեր թիկունքը այդ ուկրաինացիներից, կտրել շրջափակման օղակը, ու հետո սկսել գրոհը:

Ձմեռային արևը լույս էր տալիս, բայց չէր ջերմացնում։ Սառը արևի առաջին աղոտ շողերի հետ սկսեց հրաձգությունը։

Պարզ էր, որ դժվար էր լինելու։ Մենք ոչ միայն թվով էինք քիչ, այլև անհարմար դիրքից էինք գրոհում: Բայց հենց հողն էր մեզ ուժ տալիս, որովհետև անհավանական բան էր բարձունքը բարձրանալն ու ազատագրելը: Դա հեշտ գործ չէր: Մեզնից երեքը զոհվեցին։ Մնացինք երեքով, բայց շուտով մեկն էլ ընկավ՝ ցավից գալարվելով: Ես բարձրացա բարձունքը, որտեղ մնացել էին վերջին երկու վարձկանները: Երբ արդեն նրանց հարցն էլ էր լուծված, ես հանկարծ զգացի, թե ինչպես թիկունքս ճեղքվեց, ուսս տաքացավ ու ես ընկա շուրջս փռված դիակների վրա։ Վայրկյաններ անց մթագնած ուղեղս զգաստացավ, վերագտա ինձ։ Առաջին վայրկյաններին չէի կարողանում որոշել. սպանվե՞լ եմ, թե՞ վիրավորվել։ Բայց շուտով վերադարձա իրականություն, իսկ այնտեղ մահն էր թագավորում։

Վեց հոգուց երեքը սպանվել էին, երկուսը, այդ թվում Շիրազ հորեղբայրս, վիրավորվել: Նրա տեսքն այքան զարհուրելի էր, որ կարծեցի, թե չի դիմանա: Երբ հիվանդանոցում իմացա, որ փրկվել է, գրեթե զարմացա: Երևի որոշ ժամանակ կորցրել եմ գիտակցությունս, կամ թե այդ ժամանակվա հիշողությունս է կորել, որովհետև չեմ հիշում, թե ինչպես դուրս եկանք օղակից, վերադարձանք մեր դիրք: Կարևորը, որ գործն արված էր, օղակը ճեղքել էինք, շուրջ 40 կյանք էր փրկվել: Բայց, ճիշտն ասած, չեմ էլ ափսոսում, երբեմն իրականությունը այնքան ծանր է, որ այն մոռանալ է պետք։ Գիտեմ միայն, որ ինձ Սամվելն էր հանում։ Ինքն է պատմում, ես չեմ հիշում։ Ասում է՝ ողջ ճանապարհին համոզում էի, որ թողներ ինձ ու գնար։ Բայց երևի ճիշտ է ասում․ նա վեց քրոջ միակ եղբայրն է, շատ էի դողում նրա կյանքի համար։ Չէի ուզում մազը ծռեռ։

Ամեն ինչ այնքան արագ էր կատարվել, որ կեսօրից առաջ արդեն քաղաք հասանք։ Մեզ ընդունեցին հանրապետական հիվանդանոցում։ Վիրաբույժ Ղուկասյանը օրվա վիրավորներին հերթով վիրահատում էր։ Ես փաթաթվել էի բուշլաթիս մեջ ու նստարանի մի անկյունում կուչ եկած լուռ արնաքամ էի լինում՝ իմ հերթը պարբերաբար զիջելով իմ զինվորներին։ Մոռացա նշել, որ ես դիրքի ավագն էի ու չնայած ես էլ բավական ջահել էի, բայց ինձնից փոքր շատերը կային, որոնց միշտ աչքի տակով հետևում էի։ Բժիշկը վերջինն ինձ ընդունեց։ Նա երկար ժամանակ ամոթանք տեղաց գլխիս, թե ինչու եմ լուռ նստել, երբ ամենածանր վիրավորը ես էի։ Արյան կորստից աչքերս մթնել էին։ Ճիշտ է, պատուհաններին ապակի չէր, ցելոֆաններ էին կապած, բայց ինձ թվում էր, թե խավարի մեջ եմ նստած։ Մինչդեռ խավարն իմ ներսից էր գալիս։ Զոհված ընկերներիս, արյունլվա հորեղբորս տեսարանը աչքերիցս չէր հեռանում: Չգիտեի, ինչպես պիտի ապրեի: Չգիտեմ, սրտիս վեքն էր ավելի խորը, թե ջարդված ուսիսը։ Բայց ինչերի՜ է ընդունակ դիմանալ մարդ արարածը...

Գնդակը կանգնել էր սրտիցս միլիմետրերի հեռավորության վրա։ Ես, փաստորեն հրաշքով էի կենդանի մնացել։ Դա Սուրբ Ծննդյան իմ ամենամեծ նվերն էր։

Հաթերքի ազատագրումից հետո, երկար ժամանակ այս ու այնտեղ պատսպարված ծնողներս առաջին մարդիկն էին, որ վերադարձան գյուղ։ Մեր այն հեքիաթային տնից միայն չորս պատ էր մնացել։ Հարևանի տունը քիչ-միչ կարգի բերեցինք, տուն հավաքվեցինք։ Մեր տունն այն աստիճանի էր այրվել, որ ավելի հեշտ կլիներ կողքը նորը սարքել, քան թե այն վերականգնել։ Բայց ծնողներս համառեցին. մենք մեր տանն ենք ապրելու:

Գյուղը կամաց-կամաց սկսեց ոտքի կանգնել: Սկզբում քիչ-քիչ, հետո ավելի վստահ սկսեցին լսվել աշխատող գործիքների ձայները, անասունների բառաչը, որոշ ժամանակ հետո նաև մանուկների աղմուկը: Գարունը եռուզեռ բերեց. Հայրս նորից նստեց տրակտորի ղեկին, գյուղը նորից սկսեց ապրել: Հետագայում տունն էլ կարգի բերեցինք: Ճիշտ է, դեռևս առաջին հարկը միայն։ Բայց, կարևորը, որ մեր տան օջախը առաջվա պես տաք է, առաջվա պես հյուրընկալ:

Պատմությունը գրի առավ Յուլիա ՎԱՆՅԱՆԸ

[Vrej1915]

Խուճապից թուրքերն իրար էին կրակում. Շուշիի ազատագրմանը մասնակիցը դրվագներ է պատմում (ֆոտո)

09.05.2018



Շուշիի ազատագրման մասնակիցներից Հրազդանի ջոկատի հրամանատար Անդրանիկ Ափոյանի որդին այսօր ծառայում է հենց այն դիրքում, որտեղ տարիներ առաջ վիրավորվել է հայրը:

Անդրանիկ Ափոյանը NEWS.am-ի հետ զրույցում պատմեց Շուշիի ազատագրման գործում մեծ է եղել կամավորական ջոկատների, այդ թվում, իրենց ջոկատի դերը: Նա այսօր էլ հպարտությամբ է հիշում ու վերհիշում այդ օրերը. «1988 թվականից, երբ սկսվեց արցախյան շարժումը, ես ու ընկերներս շարժման մեջ ենք եղել: Այդ ժամանակ ես ընկերոջս՝ Արթուր Սաֆարյանի հետ երիտասարդական միություն էինք ստեղծել ու պայքարում էինք, ինչպես կարողանում էինք: Հետո «Հայոց ազգային բանակ»-ի շարքերում ընդգրկվեցի, իսկ 1990-ին դարձա դաշնակցական: Մասնակցել եմ Նոյեմբերյանի, Երասխավանի, Վարդենիսի շրջաններում մղված մարտերին:

ՀՅԴ Հրազդանի ջոկատի կազմում միայն 1992թ-ին ինձ հաջողվեց մեկնել Արցախ, մինչ այդ չէին տանում, ասում էին՝ դու մնա, էստեղ քո կազմակերպության գործերն արա, բայց համառ էի ու հաջողվեց: Այդ ժամանակ 19 տարեկան էի ու ջոկատի կազմում մեկնեցինք, պատրաստվում էինք Շուշիի ազատագրման օպերացիային:

Մեր հավաքատեղին Ստեփանակերտում էր: Էնտեղից նայում էինք դեպի Շուշի ու զարհուրում, թե ինչպես պիտի ազատագրվի, շատ բարդ էր ամեն ինչ, սակայն մեզ հաջողվեց»,- պատմեց Անդրանիկը:

Անդրանիկ Ափոյանը հիշում է, որ տարբեր ճակատներով կամավորական ջոկատները իրենց առջեւ դրված պարտականություններն էին կատարում: Հայի նույն համախմբվածությունն այդ օրերին եւս ցայտուն դրսեւորվում էր. «Շուրջ 10 օր Սխնախի անտառներում էինք, հետախուզություն էիք անում, Ժիրայր Սեֆիլյանն էլ էր էնտեղ: Մենք թիկունքն էինք պահում եւ հենց այս օրը ՝մայիսի 9-ին, Զառիսլու գյուղում, թուրքերին օգնության շտապող ուժերի դեմն առանք, ճանապարհը փակեցինք ու նրանք չկարողացան հասնել: Հենց այդ մարտերի ժամանակ զավեշտալի դեպք եղավ. թուրքերը խուճապի մատնվելով իրենք իրար էին կրակում, երեւի չէին հասկանում՝ հայ է, թե թուրք, կամ էլ ուղղակի վախից իրար էին խփում: Ինչեւէ, հաղթեցինք, մտանք Շուշի ու տեսանք ժողովրդի բերկրանքը, ծափերով դիմավորում էին մեզ»,-նշեց Անդրանիկը:

Անդրանիկ Ափոյանն այնուհետ Դաշնակցության ջոկատների հենքի վրա ստեղծված Շուշիի առանձնակի գումարտակի կազմում է ընդգրկվել, եղել դասակի հրամանատար: Վիրավորվել է Հադրութում՝ այն նույն դիրքում, որտեղ այսօր իր որդին է ծառայում: Ապրիլյան պատերազմի օրերին եւս ընկերների հետ մեկնել են դիրքեր, կանգնել զինվորների կողքին:

«Թվում էր, թե մենք այսօրվա սերնդից ավելի հայրենասեր ենք, ավելի ուժեղ, բայց թե ապրիլյան պատերազմը, թե վերջին օրերին մեր երիտասարդների պայքարը ցույց տվեց, որ նրանք մեզնից ավելի ուժեղ են, ավելի հայրենապաշտ ու ես անկեղծորեն հպարտ եմ դրա համար»,-նշեց Ափոյանը:

Շուշիի առանձնակի գումարտակի կազմում կռված հրազդանցի ազատամարտիկները հիշում եւ շնորհավորում են նաեւ իրենց ընկերներին ու ափսոսանք հայտնում, որ մայիսյան հաղթանակների կերտման գործում մեծ ավանդ ունեցած շատ տղաներ այսօր դեռ գտնվում են բանտերում: