Tweet
Sayat-Novai Arvesti SurbgrainAghersnery
Սայաթ-Նովայի արվեստի սուրբգրային աղերսները
ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏ
Գուսանների արվեստը սկզբնավորվել է հին Հայաստանում: Դեռ 5-րդ դարում, «Պատմութիւն Հայոց» աշխատության մեջ Մովսես Խորենացին հիշատակել է Գողթան երգիչների մասին:
Գողթան երգիչները գուսան-վիպասաններ էին, որոնք ստեղծել եւ կատարել են Հայկազն Տիգրանի, Շամիրամի, Աժդահակի, Արտաշեսի եւ Սաթենիկի եւ այլոց մասին երգեր:
Հետագայում գուսանների երգերի շրջանակն ընդլայնվեց՝ ստեղծվեցին սիրո եւ ուրախության բազմաթիվ երգեր:
5-7-րդ դարերում հայկական քաղաքների արդյունաբերության եւ արհեստների զարգացումը իր հետ բերեց նաեւ երաժշտական արվեստի բարգավաճում: Ստեղծվեցին ռազմի երգեր, տարածվեցին խնջույքի երգեր: Նախարարների դղյակներում հանդես էին գալիս երգիչ-երգչուհիներ, պարուհիներ, նվագածուներ: Վերնախավի միջավայրում դեռ հնչում էին հեթանոսական շրջանի երգեր, նույնիսկ քրիստոնեությունն ընդունելուց կես դար հետո: Այս առիթով Քրիստափոր Քուշնարյանը վկայակոչում է Փառանձեմ թագուհու առաջին ամուսնու հուղարկավորության արարողությանը (Х. Кушнарев, Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Ленинград, 1958, стр. 84-85): Երաժշտագետը նշում է, որ գուսանական արվեստի գոյության ընթացքում եկեղեցին միշտ կշտամբել է այն, բնորոշելով որպես հեթանոսական (նույն տեղում, էջ 105):
Գուսանական արվեստի ժանրերը բյուրեղացան 12-13-րդ դարերում, երբ մյուս արհեստավորների պես, գուսանները համախմբվեցին համքարությունների մեջ: Հասարակության բեւեռացմանը համապատասխան գուսանական արվեստը բաժանվեց երկու ճյուղի: Մեկը քաղաքի աշխատավորության իղձերը արտահայտողն էր, մյուսը՝ ցոփ ու շվայտ կյանքով ապրող խավի սպասարկուն էր: Խնջույքի, մարմնական, զավեշտական երգերին ու պարեղանակներին հակադրվեցին խոհական, էպիկա-քնարական, ողբերգական երգեր: Քուշնարյանը նշում է Կոմիտասի գրառած Ակնա երգերը, Սպիրիդոն Մելիքյանի հավաքած Վանի երգերը՝ «Մոկաց Միրզեն», հանճարեղ «Անտունին» եւ այլն:
Իսկ Նիկողոս Թահմիզյանը, զարդոլորուն շարականների մեղեդիներում նկատում է գուսանական երաժշտության ազդեցությունը: Դրա վառ օրինակներից է 8-րդ դարի բանաստեղծուհի Խոսրովիդուխտի «Զարմանալի է ինձ» շարականը, նվիրված Գողթան իշխան, անզուգական երգիչ, նահատակ Վահանին:
Գուսանական եւ հոգեւոր երգարվեստի այս հաշտության պահին մի թռուցիկ հայացք ձգենք արեւմտաեվրոպական միջնադարյան աշխարհիկ երաժշտությանը՝ զուգահեռներ անցկացնելով նմանատիպ երեւույթների միջեւ: Ի դեպ, գերմանական խորալները ձեւավորելիս, Մարտին Լյութերը օգտվել է նաեւ միննեզինգերների եւ մայստերզինգերների երգերից, ինչը նպաստել է հոգեւոր երգերի մատչելիությանը: Բացի այդ, եթե հայկական գուսանական արվեստը սկիզբ է առել նախաքրիստոնեական ժամանակներում, ապա Եվրոպայում նմանատիպ արվեստը ձեւավորվել է 11-րդ դարում:
«Ֆեոդալների դղյակներում ժողովրդական երաժշտության հիմքի վրա ծաղկում է ապրում տրուբադուրների, տրուվերների, հոգլարների եւ միննեզինգերների արվեստը», (Р. Грубер, Всеобщая история музыки, Москва, 1960, стр. 195):
Սակայն ինչպես ամեն մի երեւույթ, երգարվեստի այդ տեսակն էլ իր նախապատմությունն ուներ: Նկատի առնելով այն, որ ինչպես գուսանական, այնպես էլ եվրոպական «գուսանների», ասպետ-երգիչների արվեստը գտնվում է բուն ժողովրդական եւ կոմպոզիտորական՝ մասնագիտական երաժշտության միջնոլորտում, կարելի է ասել , որ այն Եվրոպայում եւս ճյուղավորվել է ժողովրդական արվեստից, դեռ վաղ միջնադարում: Այս մասին վկայում են նաեւ եկեղեցու վերաբերմունքն արտահայտող արձանագրությունները: Ահավասիկ. «Ով իր տուն է թողնում թափառական երգիչներին, միմոսներին, պարողներին, չի իմանում, թե չար ոգիների ինչպիսի բազմություն է նրանց հետեւից մտնում տուն (անգլիացի աստվածաբան Ալկվինի 107-րդ նամակից): «Հարկ է ոչ միայն վանել, այլեւ համոզել հավատացյալներին՝ արգելելու շրջիկ երգիչների, ձեռնածուների անպարկեշտ խաղերը» (Տուրի եկեղեցական ժողով, 813 թիվ) (Музыкальная эстетика, западноевропейского средневековья и Возрождения, Москва, 1964, стр. 317):
Հետեւյալ փաստաթղթում ասվածը ինչ-որ չափով հիշեցնում է նաեւ համանման իրավիճակը Հայաստանում եւ ոչ միայն անցյալում, այլեւ այսօր: «Կան երկու տեսակի նվագողներ: Ոմանք հաճախում են արբեցողների հավաքույթներին, որպեսզի երգեն անբարո երգեր: Նման մարդիկ արժանի են պարսավանքի, ինչպես ամենքը, ովքեր մարդկանց մղում են անբարոյականության: Բայց կան ուրիշներ, որոնց անվանում են շրջիկ երգիչներ, դերասաններ (ժոնգլյորներ), որ գովերգում են իշխանների մեծագործությունները, երգում սգո պահերին եւ ոչ մի խայտառակ բան չեն կատարում, ինչպես պարող-պարողուհիները: Նման մարդկանց, ինչպես վկայում է Ալեքսանդր պապը, կարելի է հանդուրժել» (13-րդ դարի փաստաթուղթ):
Ինչպես հայտնի է, գուսան կամ տրուբադուր դառնում էին ոչ միայն ժողովրդական երգիչների առավել ակտիվ, հնարամիտ ներկայացուցիչները: 12-րդ դարում հայտնի էին նաեւ, այսպես կոչված, վագանտները եւ գոլիարդները, որոնց մեջ կային տարբեր խավերից դասալքվածները՝ հոգեւորականներ, ուսանողներ եւ այլն: Սրանք շրջիկ երգիչների գրագետ մասն էին, որոնք տիրապետում էին լատիներենին եւ տաղաչափության օրենքներին: Ի դեպ, վագանտներին եւս կշտամբել է եկեղեցին եւ իրավամբ. «Նրանք՝ վագանտները... սիրում են հաճույքներ, տրվում են անբարոյականության» (Музыкальная эстетика, западноевропейского средневековья и Возрождения, Москва, 1964, стр. 317): Ռոման Գրուբերը հիշատակում է ոմն Գոտյեի, որն իր մասին գրել է, թե ողջ Ֆրանսիան զրնգում է իր երգերով: Դրանք հիմնականում ծաղրական երգեր էին: Իսկ տրուվերների մեջ կային նաեւ ազնվականներ, որպիսիք էին Ռիչարդ Առյուծասիրտ արքան, Տիբո 4-րդը՝ Նավարայի արքան եւ ուրիշներ... Տրուբադուր եւ տրուվեր բառերի արմատը նույնն է եւ նշանակում է հորինել, գտնել, որ նկատի ունի գտնել մեղեդի: Այս երգիչների հայրենիքը Ֆրանսիան է: Ֆրանսիական ֆեոդալների դղյակում ծառայող երգիչների մի ուրիշ տեսակ կոչվում էին մենեստրելներ, այսինքն՝ ծառաներ: Իսպանացի «գուսաններին» անվանում էին հոգլար: Գերմանիայում հայտնի էին շպիլմանները, միննեզինգերները, այսինքն սիրո երգիչները եւ մայստերզինգերները, որ նշանակում է վարպետ-երգիչներ:
Ռուսաստանում թափառական երգիչներին, դերասաններին, ձեռնածուներին անվանում էին սկոմորոխ... Նշված ժամանակաշրջանի բյուրավոր պես-պես երգիչներից պատմության մեջ մնացին միայն առավել տաղանդավորները: Դրանք են 13-րդ դարի ավստրիացի միննեզինգեր, աղքատ ասպետի զավակ՝ Վալտեր ֆոն դեռ Ֆոգելվեյդեն, ֆրանսիացի տրուվեր Ադամ դե լա Հալը, Տիբո 4-րդ Նավարայի արքան, գերմանացի ազնվական ասպետ Նիդհարդ Ռյոյենտալը, 14-րդ դարի երգիչ՝ միննեզինգերների ընկերության հիմնադիր Հայնրիխ Ֆրաուենլոբը, վերջին խոշոր երգիչ-բանաստեղծ Օսվալդ ֆոն Վոլկենշտայնը եւ ուրիշներ: Ի դեպ, նշված եւ այլ հեղինակների երգերը Հայաստանում առաջին անգամ հնչել են «Շարական» հնագույն
երաժշտության անսամբլի կատարմամբ:
Հեթանոսական կյանքում արվեստում բացակայում էր ադամական մեղքի ինքնագիտակցումը, ռեֆլեքսիան: Մինչդեռ քրիստոնեական իդեալներով կյանքի կոչված կրոնը, արվեստը նպատակ ունի մարդուն ազատել մեղքի կապանքներից, նպաստել հոգու փրկությանը եւ փառաբանել Արարչին, ինչպես ասում էր մեծն Սեբաստիան Բախը: Ըստ այդմ էլ տարբերվում են գուսանները, աշուղները, իսկ Եվրոպայում՝ տրուբադորների, միննեզինգերների արվեստների երկու տեսակը: Տրուբադուրների հավատամքը, ըստ Բերնարդ դը Վենտադորնի, մարդկանց հաճույք պատճառելն է: Մինչդեռ «Փրկիչ» աղոթերգության հեղինակ Գեորգ Հենդելն ասում էր. «Ես շատ կափսոսայի, եթե իմ երաժշտությունը լսողներին միայն հաճույք պատճառեր, ես ձգտել եմ մարդկանց լավացնել»: Ի դեպ, «Բեդասլին վուր խոսե՛ցնիս» տաղում Սայաթ-Նովան գրում է. «Լավ մարթն էն է՝ սիրով անե հրիշտակներու բարի կամքըն»...
Հատկանշական է, որ հիշյալ երկու մոտեցումների բախումը տեղ է գտել 16-րդ դարի բանաստեղծուհի-երգահան թագուհի Մարգարիտ Նավարացու հայտնի շանսոնում: Այս երգի մեկ տունը պատկերում է մարմնական, հողեղեն սիրո ունայնությունը, տառապանքները, մյուսը՝ երկնային սիրո երանությունը: Եվ այսպես փոխ առ փոխ տները հաջորդում են միմյանց: Մարմնի եւ հոգու երկվությունը արտացոլված է նաեւ Սայաթ-Նովայի «Արի համով ղուլուղ արա» տաղում. «Թեվուր հո՛քուտ կամքն իս անում, մա՛րմինտ բեդամաղ է ըլում»: Այս հակասությունը լավագույնս բացահայտել է Գրիգոր Նարեկացին, որի «Մատեան ողբերգութեան» պոեմն ամբողջությամբ արտագրել էր Սայաթ-Նովան: Եթե Արեւելքում պարսիկ բանաստեղծ Հաֆեզը կյանքի իմաստը համարում էր «կին, գինի եւ վարդ» երրորդությունը, ապա եվրոպացի ասպետ-երգիչները սկսեցին գերադասել գինին: Իսկ ավելի ուշ միննեզինգերները վերելք ապրեցին, եւ կնոջ փոխարեն սկսեցին երկրպագել Աստվածամորը: Ցավոք, արվեստի նման վեհացումը, կրոնական բարեպաշտությունը սովետական գաղափարական երաժշտագետ Գրուբերը ստիպված դասել է անկումային երեւույթների շարքը: Նման ազնվացում, ոգեղենացում տեղի ունեցավ նաեւ հայկական աշուղական արվեստում 18-րդ դրում՝ ի դեմս Սայաթ-Նովայի ստեղծագործության: Սայաթ-Նովան վիրա-հայկական աշուղական դպրոցի հիմնադիրն է: Նրա պոեզիան հագեցած է աստվածաշնչյան գաղափարներով, կերպարներով, խորհրդանիշերով: Եվ պատահական չէ, որ Սայաթ-Նովայի մի շարք բանաստեղծություններ քարոզներ են, խրատներ, առաքինի կյանքով ապրելու հորդորներ: «Արի ինձ անգաճ կալ» երգում նա ասում է. Ա՛ստվաձ սիրե, հո՛գի սիրե, յար սիրե:
Էն բանն արա վուր Աստըձու շարքումն է,
Խրատնիրն գըրած Հարանց վարքումն է»:
Եվ խաղն ամփոփվում է հետեւյալ տողերով.
«Թե գուզիս, վուր դադաստան չտեսանիս՝
Վանք սիրե, անա՛պատ սիրե, քար սիրե»:
Ինչո՞վ բացատրել, որ «վանք», «անապատ» սիրելու կոչ անող պոետը հետագայում պիտի ողբար վանքում պարտադրաբար հայտնվելու առիթով:
«Սիվ կաբայում սգավորութին չեմ ուզում», - գրում է Սայաթ-Նովան:
Սակայն սա ընդվզում չէր Աստծո, եկեղեցու դեմ, այլ ինչպես Պ. Սեւակն է գրում, «խալխի նոքարին ստիպեցին դառնալ ծառա Աստծո»: Այո, ստիպեցին: Իսկ ստիպողաբար արված, նույնիսկ ամենալավ բանը, բռնություն է: Նման դժգոհություն են հայտնել անգամ ամենահավատավոր վարդապետները՝ Գրիգոր Նարեկացին, Կոմիտասը: Բայց ո՛չ եկեղեցու, այլ առանձին եկեղեցականների եւ իշխանավորների անարդարությունների դեմ:
Շարունակենք բացահայտել Սայաթ-Նովայի պոեզիայի աղերսները Սուրբ գրքի հետ:
Սիրեցյալ՝ «հովտաց շուշան» Աննային նվիրված իր «երգ-երգոցում» պոետը գրում է.
«Ավետա՛րանը կու տա խո՛նար մա՛րթուն երա՛նին»:
Հին Կտակարանում ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրվում է Քրիստոսին խորհրդանշող զոհասեղանը: Այն պատրաստված է «Սատիմի փայտից», որը չի փտում, ինչը նշանակն է «Հիսուսի անմեղության»: Պղնձապատ լինելը խորհրդանշում է հողեղեն մարմին հագնելը, իսկ Խորանի մեջ ոսկիով պատված լինելը՝ նրա աստվածությունը: Ահա նման մանրամասնությամբ եւ մեկնաբանությամբ է Սայաթ-Նովան նկարագրում սուրբ Գեւորգ եկեղեցու վերանորոգումը (Պ. Օրջանեան, «Յիսուս Հին Ուխտին մէջ», Երեւան, 1993, էջ 140):
Հի՛մքըդ վերստին նուրե՛ցին, չա՛ղ արին, Մո՛ւղնու սուրբ Գեւորգ...
Պա՛տիրըդ՝ կա՛րմիր ագո՛ւրով, սընի՛րըդ՝ տաշ մա՛րմար քա՛րով...
Բիմդ ու խաչկալըդ դրախտի բաղ արին, Մուղնու սուրբ Գեւորգ:
Վիրնա՛տունդ՝ սանդալէ տա՛խտակ, ռանգըն է տօ՛րօնի նըման.
Հո՛գով ու մա՛րմնով կու սը՛րբվի, ով քիզ գո՛ւքայ մօնի նըման.
Տապա՛նակ ո՛ւխտի կըտա՛կավ խո՛րանդ Ահարո՛նի նըման.
Միա՛բանքըդ քաղցըր ձա՛յնով տաղ արին, Մուղնու սուրբ Գեւորգ:
Ըստ Սայաթ-Նովայի ծանոթագրության. «Աստձուց մի շող իջավ» խաղը «Քրիստոսին Աստուաձ ճանաչելու մասին է»: Խորհրդանշական է, որ սա թուրքերենով գրված խաղերից է: Այստեղ հիշատակվում են Ադամը, Մովսեսը, մարգարեի սարքած պղնձե օձը: Արծարծվում են հետեւյալ խորհրդանիշերը՝ լույսի շողը՝ Քրիստոսի զորությունն է, սարն ու քարը՝ Ադամի արիությունն է, անտառը՝ կույս Մարիամի պատկերն է: Ինչպես այլ երգ-խաղերում, այստեղ էլ Սայաթ-Նովան նշում է Ավետարանի մարգարիտ-խոսքերը եւ այն, որ իր հովանավորն է Հովհաննես Մկրտիչը, եւ ասում է.
Ով Յիսուս Աս՛տըձուն չի աւատայ,
Լի՛զուն լա՛լկվի, նա չունի ա՛րըն...
Այսինքն անամոթ է նա, ով չի հավատում Հիսուսին:
«Մըշու Սուլթան սուրբ Կարապիտ» երգը մի գովք է Հովհաննես Մկրտչին, նրա քրիստոսանվեր առաքելությանը: Այստեղ հիշատակվում է Հիսուսի մկրտությանը Հորդանանում, Սուրբ Երրորդության հայտնությունը, վայրի մեղրով շաղախված մարգարեի «քաղցըր քարոզքըն», Հերովդեսի խնջույքը, մարգարեի գլուխը կտրելու Սալոմեի հրեշավոր պահանջը: Երգի վերջում հեղինակը դիմում է մարգարեին.
Սայաթ-Նովեն շատ կու վողբայ, աղա՛չում է երե՛սն ա՛նկեալ.
Միղավորաց մի՛ղքըն հա՛լէ, լուսով լի է տապանքըն քո:
Արեւմտաեվրոպական դասականները Սուրբ գրքից քաղում էին ամենացնցող թեմաները: Հիշենք Հենդելի «Սամսոն», «Հուդա Մակաբայեցի» մեծակերտ օրատորիաները, կամ «Յեփթայեն», որի հերոսը ստիպված էր զորհաբերել իր աղջկան: Մինչդեռ Սայաթ-Նովայի աստվածպաշտությունը կարող է ցայտել ամենահայտնի եւ պարզ թեմաներում: Այստեղ աշուղի խոնարհությունը հիշեցնում է «Աշխարհի արարումը» օրատորիայի հեղինակ Յոզեֆ Հայդնին: Հետեւյալ խաղում Սայաթ-Նովան գրում է.
Տէրն իր զօրութէ՛նով ըստիղծից մարդուն,
Ըստիղծից լո՛ւս, Աթամին լո՛ւս, կինը լո՛ւս,
Սիվ սատանէն օձի ձիվըն ընդունեց, Կե՛րցըրից նո՛ւր, պըտուղըն նուռ, հատըն նուռ..
Այս առիթով գրականագետ Հենրիկ Բախչինյանը գրում է. «Այդ խաղը երգիչը կոչել է «հաղանա-ուչլամա», այսինքն աստվածային-երեքնյակ: Անվան առաջին բաղադրիչը նշում է երգի կրոնական բովանդակությունը...» (Սայաթ-Նովա, «Խաղեր», էջ 292):
Այս օրինակներով չեն սպառվում Սայաթ-Նովայի պոեզիայի կապերը Աստվածաշունչ մատյանի հետ: Սակայն այսքանն էլ բավական է, որպեսզի «խալխի նոքար Սայաթ-Նովէն» համարվի նաեւ հոգեւոր, կրոնական բանաստեղծ, քրիստոնեության նվիրյալ քարոզիչ:
Մինչդեռ սիրերգության մեջ էլ Սայաթ-Նովան մնում է անգերազանցելի:
Պատահական չէ, որ գերմանացի թարգմանիչ Արթուր Լայստը Սայաթ-Նովային համարել է Արեւելքի մեծագույն քնարերգու: Սա բարձրագույն գնահատական է, մանավանդ, եթե նկատի ունենանք, որ Լայստը պետք է որ քաջածանոթ լիներ Գյոթեի «Արեւմտա-Արեւելյան դիվանին», որում արտացոլված է Հաֆեզի, Սաադիի պոեզիան, գուցեեւ լսած պիտի լիներ Հաֆեզի խոսքերով գրված Բրամսի երգերը...
ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏ
Գուսանների արվեստը սկզբնավորվել է հին Հայաստանում: Դեռ 5-րդ դարում, «Պատմութիւն Հայոց» աշխատության մեջ Մովսես Խորենացին հիշատակել է Գողթան երգիչների մասին:
Գողթան երգիչները գուսան-վիպասաններ էին, որոնք ստեղծել եւ կատարել են Հայկազն Տիգրանի, Շամիրամի, Աժդահակի, Արտաշեսի եւ Սաթենիկի եւ այլոց մասին երգեր:
Հետագայում գուսանների երգերի շրջանակն ընդլայնվեց՝ ստեղծվեցին սիրո եւ ուրախության բազմաթիվ երգեր:
5-7-րդ դարերում հայկական քաղաքների արդյունաբերության եւ արհեստների զարգացումը իր հետ բերեց նաեւ երաժշտական արվեստի բարգավաճում: Ստեղծվեցին ռազմի երգեր, տարածվեցին խնջույքի երգեր: Նախարարների դղյակներում հանդես էին գալիս երգիչ-երգչուհիներ, պարուհիներ, նվագածուներ: Վերնախավի միջավայրում դեռ հնչում էին հեթանոսական շրջանի երգեր, նույնիսկ քրիստոնեությունն ընդունելուց կես դար հետո: Այս առիթով Քրիստափոր Քուշնարյանը վկայակոչում է Փառանձեմ թագուհու առաջին ամուսնու հուղարկավորության արարողությանը (Х. Кушнарев, Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Ленинград, 1958, стр. 84-85): Երաժշտագետը նշում է, որ գուսանական արվեստի գոյության ընթացքում եկեղեցին միշտ կշտամբել է այն, բնորոշելով որպես հեթանոսական (նույն տեղում, էջ 105):
Գուսանական արվեստի ժանրերը բյուրեղացան 12-13-րդ դարերում, երբ մյուս արհեստավորների պես, գուսանները համախմբվեցին համքարությունների մեջ: Հասարակության բեւեռացմանը համապատասխան գուսանական արվեստը բաժանվեց երկու ճյուղի: Մեկը քաղաքի աշխատավորության իղձերը արտահայտողն էր, մյուսը՝ ցոփ ու շվայտ կյանքով ապրող խավի սպասարկուն էր: Խնջույքի, մարմնական, զավեշտական երգերին ու պարեղանակներին հակադրվեցին խոհական, էպիկա-քնարական, ողբերգական երգեր: Քուշնարյանը նշում է Կոմիտասի գրառած Ակնա երգերը, Սպիրիդոն Մելիքյանի հավաքած Վանի երգերը՝ «Մոկաց Միրզեն», հանճարեղ «Անտունին» եւ այլն:
Իսկ Նիկողոս Թահմիզյանը, զարդոլորուն շարականների մեղեդիներում նկատում է գուսանական երաժշտության ազդեցությունը: Դրա վառ օրինակներից է 8-րդ դարի բանաստեղծուհի Խոսրովիդուխտի «Զարմանալի է ինձ» շարականը, նվիրված Գողթան իշխան, անզուգական երգիչ, նահատակ Վահանին:
Գուսանական եւ հոգեւոր երգարվեստի այս հաշտության պահին մի թռուցիկ հայացք ձգենք արեւմտաեվրոպական միջնադարյան աշխարհիկ երաժշտությանը՝ զուգահեռներ անցկացնելով նմանատիպ երեւույթների միջեւ: Ի դեպ, գերմանական խորալները ձեւավորելիս, Մարտին Լյութերը օգտվել է նաեւ միննեզինգերների եւ մայստերզինգերների երգերից, ինչը նպաստել է հոգեւոր երգերի մատչելիությանը: Բացի այդ, եթե հայկական գուսանական արվեստը սկիզբ է առել նախաքրիստոնեական ժամանակներում, ապա Եվրոպայում նմանատիպ արվեստը ձեւավորվել է 11-րդ դարում:
«Ֆեոդալների դղյակներում ժողովրդական երաժշտության հիմքի վրա ծաղկում է ապրում տրուբադուրների, տրուվերների, հոգլարների եւ միննեզինգերների արվեստը», (Р. Грубер, Всеобщая история музыки, Москва, 1960, стр. 195):
Սակայն ինչպես ամեն մի երեւույթ, երգարվեստի այդ տեսակն էլ իր նախապատմությունն ուներ: Նկատի առնելով այն, որ ինչպես գուսանական, այնպես էլ եվրոպական «գուսանների», ասպետ-երգիչների արվեստը գտնվում է բուն ժողովրդական եւ կոմպոզիտորական՝ մասնագիտական երաժշտության միջնոլորտում, կարելի է ասել , որ այն Եվրոպայում եւս ճյուղավորվել է ժողովրդական արվեստից, դեռ վաղ միջնադարում: Այս մասին վկայում են նաեւ եկեղեցու վերաբերմունքն արտահայտող արձանագրությունները: Ահավասիկ. «Ով իր տուն է թողնում թափառական երգիչներին, միմոսներին, պարողներին, չի իմանում, թե չար ոգիների ինչպիսի բազմություն է նրանց հետեւից մտնում տուն (անգլիացի աստվածաբան Ալկվինի 107-րդ նամակից): «Հարկ է ոչ միայն վանել, այլեւ համոզել հավատացյալներին՝ արգելելու շրջիկ երգիչների, ձեռնածուների անպարկեշտ խաղերը» (Տուրի եկեղեցական ժողով, 813 թիվ) (Музыкальная эстетика, западноевропейского средневековья и Возрождения, Москва, 1964, стр. 317):
Հետեւյալ փաստաթղթում ասվածը ինչ-որ չափով հիշեցնում է նաեւ համանման իրավիճակը Հայաստանում եւ ոչ միայն անցյալում, այլեւ այսօր: «Կան երկու տեսակի նվագողներ: Ոմանք հաճախում են արբեցողների հավաքույթներին, որպեսզի երգեն անբարո երգեր: Նման մարդիկ արժանի են պարսավանքի, ինչպես ամենքը, ովքեր մարդկանց մղում են անբարոյականության: Բայց կան ուրիշներ, որոնց անվանում են շրջիկ երգիչներ, դերասաններ (ժոնգլյորներ), որ գովերգում են իշխանների մեծագործությունները, երգում սգո պահերին եւ ոչ մի խայտառակ բան չեն կատարում, ինչպես պարող-պարողուհիները: Նման մարդկանց, ինչպես վկայում է Ալեքսանդր պապը, կարելի է հանդուրժել» (13-րդ դարի փաստաթուղթ):
Ինչպես հայտնի է, գուսան կամ տրուբադուր դառնում էին ոչ միայն ժողովրդական երգիչների առավել ակտիվ, հնարամիտ ներկայացուցիչները: 12-րդ դարում հայտնի էին նաեւ, այսպես կոչված, վագանտները եւ գոլիարդները, որոնց մեջ կային տարբեր խավերից դասալքվածները՝ հոգեւորականներ, ուսանողներ եւ այլն: Սրանք շրջիկ երգիչների գրագետ մասն էին, որոնք տիրապետում էին լատիներենին եւ տաղաչափության օրենքներին: Ի դեպ, վագանտներին եւս կշտամբել է եկեղեցին եւ իրավամբ. «Նրանք՝ վագանտները... սիրում են հաճույքներ, տրվում են անբարոյականության» (Музыкальная эстетика, западноевропейского средневековья и Возрождения, Москва, 1964, стр. 317): Ռոման Գրուբերը հիշատակում է ոմն Գոտյեի, որն իր մասին գրել է, թե ողջ Ֆրանսիան զրնգում է իր երգերով: Դրանք հիմնականում ծաղրական երգեր էին: Իսկ տրուվերների մեջ կային նաեւ ազնվականներ, որպիսիք էին Ռիչարդ Առյուծասիրտ արքան, Տիբո 4-րդը՝ Նավարայի արքան եւ ուրիշներ... Տրուբադուր եւ տրուվեր բառերի արմատը նույնն է եւ նշանակում է հորինել, գտնել, որ նկատի ունի գտնել մեղեդի: Այս երգիչների հայրենիքը Ֆրանսիան է: Ֆրանսիական ֆեոդալների դղյակում ծառայող երգիչների մի ուրիշ տեսակ կոչվում էին մենեստրելներ, այսինքն՝ ծառաներ: Իսպանացի «գուսաններին» անվանում էին հոգլար: Գերմանիայում հայտնի էին շպիլմանները, միննեզինգերները, այսինքն սիրո երգիչները եւ մայստերզինգերները, որ նշանակում է վարպետ-երգիչներ:
Ռուսաստանում թափառական երգիչներին, դերասաններին, ձեռնածուներին անվանում էին սկոմորոխ... Նշված ժամանակաշրջանի բյուրավոր պես-պես երգիչներից պատմության մեջ մնացին միայն առավել տաղանդավորները: Դրանք են 13-րդ դարի ավստրիացի միննեզինգեր, աղքատ ասպետի զավակ՝ Վալտեր ֆոն դեռ Ֆոգելվեյդեն, ֆրանսիացի տրուվեր Ադամ դե լա Հալը, Տիբո 4-րդ Նավարայի արքան, գերմանացի ազնվական ասպետ Նիդհարդ Ռյոյենտալը, 14-րդ դարի երգիչ՝ միննեզինգերների ընկերության հիմնադիր Հայնրիխ Ֆրաուենլոբը, վերջին խոշոր երգիչ-բանաստեղծ Օսվալդ ֆոն Վոլկենշտայնը եւ ուրիշներ: Ի դեպ, նշված եւ այլ հեղինակների երգերը Հայաստանում առաջին անգամ հնչել են «Շարական» հնագույն
երաժշտության անսամբլի կատարմամբ:
Հեթանոսական կյանքում արվեստում բացակայում էր ադամական մեղքի ինքնագիտակցումը, ռեֆլեքսիան: Մինչդեռ քրիստոնեական իդեալներով կյանքի կոչված կրոնը, արվեստը նպատակ ունի մարդուն ազատել մեղքի կապանքներից, նպաստել հոգու փրկությանը եւ փառաբանել Արարչին, ինչպես ասում էր մեծն Սեբաստիան Բախը: Ըստ այդմ էլ տարբերվում են գուսանները, աշուղները, իսկ Եվրոպայում՝ տրուբադորների, միննեզինգերների արվեստների երկու տեսակը: Տրուբադուրների հավատամքը, ըստ Բերնարդ դը Վենտադորնի, մարդկանց հաճույք պատճառելն է: Մինչդեռ «Փրկիչ» աղոթերգության հեղինակ Գեորգ Հենդելն ասում էր. «Ես շատ կափսոսայի, եթե իմ երաժշտությունը լսողներին միայն հաճույք պատճառեր, ես ձգտել եմ մարդկանց լավացնել»: Ի դեպ, «Բեդասլին վուր խոսե՛ցնիս» տաղում Սայաթ-Նովան գրում է. «Լավ մարթն էն է՝ սիրով անե հրիշտակներու բարի կամքըն»...
Հատկանշական է, որ հիշյալ երկու մոտեցումների բախումը տեղ է գտել 16-րդ դարի բանաստեղծուհի-երգահան թագուհի Մարգարիտ Նավարացու հայտնի շանսոնում: Այս երգի մեկ տունը պատկերում է մարմնական, հողեղեն սիրո ունայնությունը, տառապանքները, մյուսը՝ երկնային սիրո երանությունը: Եվ այսպես փոխ առ փոխ տները հաջորդում են միմյանց: Մարմնի եւ հոգու երկվությունը արտացոլված է նաեւ Սայաթ-Նովայի «Արի համով ղուլուղ արա» տաղում. «Թեվուր հո՛քուտ կամքն իս անում, մա՛րմինտ բեդամաղ է ըլում»: Այս հակասությունը լավագույնս բացահայտել է Գրիգոր Նարեկացին, որի «Մատեան ողբերգութեան» պոեմն ամբողջությամբ արտագրել էր Սայաթ-Նովան: Եթե Արեւելքում պարսիկ բանաստեղծ Հաֆեզը կյանքի իմաստը համարում էր «կին, գինի եւ վարդ» երրորդությունը, ապա եվրոպացի ասպետ-երգիչները սկսեցին գերադասել գինին: Իսկ ավելի ուշ միննեզինգերները վերելք ապրեցին, եւ կնոջ փոխարեն սկսեցին երկրպագել Աստվածամորը: Ցավոք, արվեստի նման վեհացումը, կրոնական բարեպաշտությունը սովետական գաղափարական երաժշտագետ Գրուբերը ստիպված դասել է անկումային երեւույթների շարքը: Նման ազնվացում, ոգեղենացում տեղի ունեցավ նաեւ հայկական աշուղական արվեստում 18-րդ դրում՝ ի դեմս Սայաթ-Նովայի ստեղծագործության: Սայաթ-Նովան վիրա-հայկական աշուղական դպրոցի հիմնադիրն է: Նրա պոեզիան հագեցած է աստվածաշնչյան գաղափարներով, կերպարներով, խորհրդանիշերով: Եվ պատահական չէ, որ Սայաթ-Նովայի մի շարք բանաստեղծություններ քարոզներ են, խրատներ, առաքինի կյանքով ապրելու հորդորներ: «Արի ինձ անգաճ կալ» երգում նա ասում է. Ա՛ստվաձ սիրե, հո՛գի սիրե, յար սիրե:
Էն բանն արա վուր Աստըձու շարքումն է,
Խրատնիրն գըրած Հարանց վարքումն է»:
Եվ խաղն ամփոփվում է հետեւյալ տողերով.
«Թե գուզիս, վուր դադաստան չտեսանիս՝
Վանք սիրե, անա՛պատ սիրե, քար սիրե»:
Ինչո՞վ բացատրել, որ «վանք», «անապատ» սիրելու կոչ անող պոետը հետագայում պիտի ողբար վանքում պարտադրաբար հայտնվելու առիթով:
«Սիվ կաբայում սգավորութին չեմ ուզում», - գրում է Սայաթ-Նովան:
Սակայն սա ընդվզում չէր Աստծո, եկեղեցու դեմ, այլ ինչպես Պ. Սեւակն է գրում, «խալխի նոքարին ստիպեցին դառնալ ծառա Աստծո»: Այո, ստիպեցին: Իսկ ստիպողաբար արված, նույնիսկ ամենալավ բանը, բռնություն է: Նման դժգոհություն են հայտնել անգամ ամենահավատավոր վարդապետները՝ Գրիգոր Նարեկացին, Կոմիտասը: Բայց ո՛չ եկեղեցու, այլ առանձին եկեղեցականների եւ իշխանավորների անարդարությունների դեմ:
Շարունակենք բացահայտել Սայաթ-Նովայի պոեզիայի աղերսները Սուրբ գրքի հետ:
Սիրեցյալ՝ «հովտաց շուշան» Աննային նվիրված իր «երգ-երգոցում» պոետը գրում է.
«Ավետա՛րանը կու տա խո՛նար մա՛րթուն երա՛նին»:
Հին Կտակարանում ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրվում է Քրիստոսին խորհրդանշող զոհասեղանը: Այն պատրաստված է «Սատիմի փայտից», որը չի փտում, ինչը նշանակն է «Հիսուսի անմեղության»: Պղնձապատ լինելը խորհրդանշում է հողեղեն մարմին հագնելը, իսկ Խորանի մեջ ոսկիով պատված լինելը՝ նրա աստվածությունը: Ահա նման մանրամասնությամբ եւ մեկնաբանությամբ է Սայաթ-Նովան նկարագրում սուրբ Գեւորգ եկեղեցու վերանորոգումը (Պ. Օրջանեան, «Յիսուս Հին Ուխտին մէջ», Երեւան, 1993, էջ 140):
Հի՛մքըդ վերստին նուրե՛ցին, չա՛ղ արին, Մո՛ւղնու սուրբ Գեւորգ...
Պա՛տիրըդ՝ կա՛րմիր ագո՛ւրով, սընի՛րըդ՝ տաշ մա՛րմար քա՛րով...
Բիմդ ու խաչկալըդ դրախտի բաղ արին, Մուղնու սուրբ Գեւորգ:
Վիրնա՛տունդ՝ սանդալէ տա՛խտակ, ռանգըն է տօ՛րօնի նըման.
Հո՛գով ու մա՛րմնով կու սը՛րբվի, ով քիզ գո՛ւքայ մօնի նըման.
Տապա՛նակ ո՛ւխտի կըտա՛կավ խո՛րանդ Ահարո՛նի նըման.
Միա՛բանքըդ քաղցըր ձա՛յնով տաղ արին, Մուղնու սուրբ Գեւորգ:
Ըստ Սայաթ-Նովայի ծանոթագրության. «Աստձուց մի շող իջավ» խաղը «Քրիստոսին Աստուաձ ճանաչելու մասին է»: Խորհրդանշական է, որ սա թուրքերենով գրված խաղերից է: Այստեղ հիշատակվում են Ադամը, Մովսեսը, մարգարեի սարքած պղնձե օձը: Արծարծվում են հետեւյալ խորհրդանիշերը՝ լույսի շողը՝ Քրիստոսի զորությունն է, սարն ու քարը՝ Ադամի արիությունն է, անտառը՝ կույս Մարիամի պատկերն է: Ինչպես այլ երգ-խաղերում, այստեղ էլ Սայաթ-Նովան նշում է Ավետարանի մարգարիտ-խոսքերը եւ այն, որ իր հովանավորն է Հովհաննես Մկրտիչը, եւ ասում է.
Ով Յիսուս Աս՛տըձուն չի աւատայ,
Լի՛զուն լա՛լկվի, նա չունի ա՛րըն...
Այսինքն անամոթ է նա, ով չի հավատում Հիսուսին:
«Մըշու Սուլթան սուրբ Կարապիտ» երգը մի գովք է Հովհաննես Մկրտչին, նրա քրիստոսանվեր առաքելությանը: Այստեղ հիշատակվում է Հիսուսի մկրտությանը Հորդանանում, Սուրբ Երրորդության հայտնությունը, վայրի մեղրով շաղախված մարգարեի «քաղցըր քարոզքըն», Հերովդեսի խնջույքը, մարգարեի գլուխը կտրելու Սալոմեի հրեշավոր պահանջը: Երգի վերջում հեղինակը դիմում է մարգարեին.
Սայաթ-Նովեն շատ կու վողբայ, աղա՛չում է երե՛սն ա՛նկեալ.
Միղավորաց մի՛ղքըն հա՛լէ, լուսով լի է տապանքըն քո:
Արեւմտաեվրոպական դասականները Սուրբ գրքից քաղում էին ամենացնցող թեմաները: Հիշենք Հենդելի «Սամսոն», «Հուդա Մակաբայեցի» մեծակերտ օրատորիաները, կամ «Յեփթայեն», որի հերոսը ստիպված էր զորհաբերել իր աղջկան: Մինչդեռ Սայաթ-Նովայի աստվածպաշտությունը կարող է ցայտել ամենահայտնի եւ պարզ թեմաներում: Այստեղ աշուղի խոնարհությունը հիշեցնում է «Աշխարհի արարումը» օրատորիայի հեղինակ Յոզեֆ Հայդնին: Հետեւյալ խաղում Սայաթ-Նովան գրում է.
Տէրն իր զօրութէ՛նով ըստիղծից մարդուն,
Ըստիղծից լո՛ւս, Աթամին լո՛ւս, կինը լո՛ւս,
Սիվ սատանէն օձի ձիվըն ընդունեց, Կե՛րցըրից նո՛ւր, պըտուղըն նուռ, հատըն նուռ..
Այս առիթով գրականագետ Հենրիկ Բախչինյանը գրում է. «Այդ խաղը երգիչը կոչել է «հաղանա-ուչլամա», այսինքն աստվածային-երեքնյակ: Անվան առաջին բաղադրիչը նշում է երգի կրոնական բովանդակությունը...» (Սայաթ-Նովա, «Խաղեր», էջ 292):
Այս օրինակներով չեն սպառվում Սայաթ-Նովայի պոեզիայի կապերը Աստվածաշունչ մատյանի հետ: Սակայն այսքանն էլ բավական է, որպեսզի «խալխի նոքար Սայաթ-Նովէն» համարվի նաեւ հոգեւոր, կրոնական բանաստեղծ, քրիստոնեության նվիրյալ քարոզիչ:
Մինչդեռ սիրերգության մեջ էլ Սայաթ-Նովան մնում է անգերազանցելի:
Պատահական չէ, որ գերմանացի թարգմանիչ Արթուր Լայստը Սայաթ-Նովային համարել է Արեւելքի մեծագույն քնարերգու: Սա բարձրագույն գնահատական է, մանավանդ, եթե նկատի ունենանք, որ Լայստը պետք է որ քաջածանոթ լիներ Գյոթեի «Արեւմտա-Արեւելյան դիվանին», որում արտացոլված է Հաֆեզի, Սաադիի պոեզիան, գուցեեւ լսած պիտի լիներ Հաֆեզի խոսքերով գրված Բրամսի երգերը...