Javakhk in 1915-23

[Javakhk]

Javakhk in 1915-23

In black years of 1915-23 Javakhk passed through all the steps of the fate of the Armenian people: tragedy of the Armenian Genocide, self-defense against Turkish occupation, escape, loses and rebirth.

Study of this history is important not only for detailed understanding of the aspects of the Armenian Genocide, but also for correct estimating of the current situations and future perspectives for Javakhk and Armenia. Let us collect ionformation about that here!

[Javakhk]

Re: Javakhk in 1915-23

Let’s remember, in order not to get forgotten

Being unaware of own past can risk not only the present, but also the future.

The current problems of Javakhk and the powers standing behind them have so many paralleles with situation in our region in 1915, 18 or 1920, that we without wishing that have to turn back to our past to see how well we know it to protect our present and our future.

And despite that in our elder generation there are so many grandfathers and grandmotherss, who have told us so much about the “Gakhth”, we have to confess that we have done too little to write, organize and publish material about self-defense and escape of Javakhk.

One reason of this inaction could be the wish not remember the sad past. Or, probably, the reason was that nobody “from above” encouraged us to do that, and our own political understanding was not broad enough to see importance of our cause? Another possible reason was that in “Soviet country” the secure and peaceful life of Javakhk was not connected with knowledge of history:

In any case, regardless of the reason of our passivity, we have very few collections of historical documents, publications of academic research, other materials and media to deliver information about events of 1915-23 in Javakhk to Armenian, Russian, European or American researchers or general audience.

Javakhk 1915-23 Project

Based on this we decided to start the project Javakhk 1915-23 the aims of which are:
- to collect documents, testimonials of eyewithnesses, archive records, photo and video material, etc. about events of 1915-23 in Javakhk;
- to publish that material both on the Internet and in printed form;
- to organize study and discussions of th ecollected maerial, to archive and distribute it;
- to translate the the collected material to other langiages and make it available for foreign historians, journalists and for all those who are interested in our region.

Your help

Dear visitors, please check the material of this site and share with us your opinion about its subject. If you share our attitude to the struggle and loses of Javakhk in 1915-23, then please help us in our work:
- you can find people who took part in events of 1915-23 in Javakhk, or people who have valuable information on those events;
- please record the testimonials of those personalities, or pass us information about them so that we record their information;
- if you find related information in historical literature, archives or other sources please pass us the copies of the material;
- most of information we have is either only Armenian, or only Russian, or only English. You cold help us in their translation;
- also, we need put in the Internet documents that are in point form only. You could help us to prepare the texts in electronic format;
- finally, if you have to distribute information about events in Javakhk in web sites, press, radio or TV, please help us to make information about Javakhk s widely presented as possible.

We will be happy to publish in our site the names of the individuals or organizations who helped us in our work. Thank you very much in advance for your cooperation,

Javakhk 1915-23 Project

[Javakhk]

Re: Javakhk in 1915-23

Brief outline of events related to Javakhk in 1915-23

When World War 1 started in August 1914, Javakhk was a part of the Russian Empire (South-Eastern part of Tiflis "gubernia" in Caucasus). The first months of the war were peaceful in Javakhk, although the Turkish army advanced to Sarikamish on the Caucasian Front in December.

However, in June 1915 the Turkish army was defeated by Russia, and the Russian forces advanced to Urmia and Tavriz in march, and entered Van in May. In March the attack of Antanta on the Dardanelles begins.

In these circumstances a dispatch from the Ittihad Central Committee (the Turkish ruling party) is released in March announcing the decision to exterminate the Armenians: the Armenian Genocide started. On April 24 the Armenian intellectuals and community leaders are arrested in Constantinople. During 1915 and 1916 around a million of Armenians were killed, a few hundreds of thousands refugees run to Near East and Russian Caucasus, including Javakhk. Western Armenia was almost completely occupied by Russian Army in Summer 1916.

After Russian revolution in February 1917 the new government of Russia declared that it is going to continue the war against the Ottomans. However, after Bolshevik revolution on November 7 the Bolsheviks declared "piece without annex ions and contributions" and removed the Russian army from Western Armenia and Caucasus.

In November the Turks (Meskhetian Turks) of Akhaltskha region at Javakhk organize armed bands backed by Turkey, and led by Gudiev-bek. Turks close Akhaltskha’s connections to the external World. They try to get control over the whole Akhaltskha region, including the town Akhaltskha, which they consider the “capital” of Meskhetian Turks. The Christian (Armenian and Georgian) population of the region organized by Zori Zorian starts self-defense struggle against Turks. This successful struggle saves the Christian population of Akhaltskha region. Armenian forces of Akhaltskha save both Armenian and Georgian villages surrounded by Turkish villages, and bring them to Akhaltskha.

Zori Zorian, the mayor of Akhaltskha since Summer 1917, is elected the head of the Armenian National Council of Akhaltskha in January 1918.

In February a Turkish attack in Western Armenia towards Eastern Armenia and Caucasus begins. The Armenians of Caucasus form armed groups for self-defense. 5000 volunteers register in Javakhk alone.

On march 3 the Treaty of Brest-Litovsk is signed by Russia, Turkey, and Germany is signed. Turks get back all the provinces of Western Armenia, formerly occupied by Russia, and also Kars region. In March-April 1918 the Turkish army occupies Erznka, Erzrum, Van, Kars.

Under Turkish-German pressure Transcaucasia declares itself an independent state: Transcaucasian Federative Republic consisting of Georgia, Armenia and Azerbaijan. In Batum Conference in May 1918 with this Federation the Turks, in addition to provinces received by the Treaty of Brest-Litovsk, also demand Batum, Akhaltskha, Aleksanrapol, Akhalkalak, the most part of Shirak and Echmiadzin regions.

In May 15 Turkish forces occupy Aleksanrapol (Leninakan, now Gyumri), and danger of physical annihilation of Armenians of Transcaucasia becomes more than serious. From Aleksanrapol the Turks advanced in four directions: to Sardarapat (to Yerevan), to Karakilisa (Kirovakan, now Vanazor) , to Bash-Aparan and to Javakhk. Armenian forces stop Turkish offensive. Republic of Armenia is proclaimed in Russian Transcaucasia on Ma7 28.

Gen. Nazarbekian sends Gen. Andranik in May to Javakhk to organize self-defense against the Turks. But Andranik advances till Ashotsk, and from there goes to Lori, because he was expecting the Turkish offensive from that direction. Andranik sends khmbapet Hakob to Akhalkalak to organize militia Hagop is being killed on the day he arrives to Akhalkalak. Colonel Arakelian remains as the commander of the Armenian forces of Akhalkalak. He, however, was not able to organize defense of Akhalkalak properly.

On May 27 Turkish forces enter Akhaltsha. However, thanks to resistance of Akhaltskha organized by Zori Zorian, Turks sign an agreement with Akhaltskha, according to which the Armenian and Georgian population of Akhaltskha should not be disturbed by the Turks. In particular, the Armenian population on Akhaltskha did not leave its Homeland, and had only minimal loses during the war, in contrast to Akhalkalak, which lost thousands of people.

On June 5 Turkish forces occupy Akhalkalak. The whole population of Javakhk (80.000 Armenians and 10.000 Georgians), expect the Russian Dukhobors villages and a few Armenian Catholic villages (expecting protection from the Catholic Austrian Empire) run from the Turkish forces in two directions: to the North, to Bakurian, and to the East, to Tsalka. The Northern group stays in camps in forests of Bakurian and Manglis. The Eastern group stays in Armenian villages of Tsalka region.

On October 30 1918 an armistice is signed at Mudroa between Turkey and the Allies. The Armistice agreement makes provisions for the release of Armenian internees and the return of the Armenian deportees to their homes. On 11 November a general Armistice is declared between the Allies and the Central Powers.

In December the Armenian refugees return back to Javakhk. Thousands of victims reported.

On December 7 the Armenian-Georgian war starts for control over the parts of then disputed provinces of Lori, Javakhk, and Borchalu. The Armenian-Georgian war ended on December 31 when the British brokered ceasefire was signed, leaving the disputed part of Borchalo district under the joint Georgian-Armenian administration which lasted until the establishment of the Soviet rule in Armenia in 1920. After Armenian-Georgian war Akhalkalak is recognized on January 19 a region temporarily occupied by Georgia. The number of Georgian troops in the region should not exceed 200.

In 1920 the Allies and the United States of America formally recognize the independence of Armenia and Georgia. On August 20 the Treaty of Sèvres is signed. According to articles 226, 227, 228, 229, 230 pertaining to the massacres, the Turkish government promises to hand over all documents and any persons requested by the Allies. Articles 88 and 89 recognize Armenia as a free and independent state.

However, promises of the Treaty of Sèvres was not kept because the Turkish Kemalist nationalist and Bolshevik Russian forces form an alliance. They jointly occupied Armenia, Georgia and Azerbaijan in 1920-21. Parts of Armenia and Georgia were cut and given to Turkey and Azerbaijan.

On July 5, 1921 the Caucasian body of the Bolshevik party ("Kavbyuro CeKa RKP(b)") decides to include Javakhk in Georgia and Artsakh (Nagorno Karabakh) in Azerbaijan.

See a more detailed chronology of the Armenian Genocide and WW1 events in Javakhk below:

[Javakhk]

Re: Javakhk in 1915-23

Brief outline of events related to Javakhk in 1915-23

When World War 1 started in August 1914, Javakhk was a part of the Russian Empire (South-Eastern part of Tiflis "gubernia" in Caucasus). The first months of the war were peaceful in Javakhk, although the Turkish army advanced to Sarikamish on the Caucasian Front in December.

However, in June 1915 the Turkish army was defeated by Russia, and the Russian forces advanced to Urmia and Tavriz in march, and entered Van in May. In March the attack of Antanta on the Dardanelles begins.

In these circumstances a dispatch from the Ittihad Central Committee (the Turkish ruling party) is released in March announcing the decision to exterminate the Armenians: the Armenian Genocide started. On April 24 the Armenian intellectuals and community leaders are arrested in Constantinople. During 1915 and 1916 around a million of Armenians were killed, a few hundreds of thousands refugees run to Near East and Russian Caucasus, including Javakhk. Western Armenia was almost completely occupied by Russian Army in Summer 1916.

After Russian revolution in February 1917 the new government of Russia declared that it is going to continue the war against the Ottomans. However, after Bolshevik revolution on November 7 the Bolsheviks declared "piece without annex ions and contributions" and removed the Russian army from Western Armenia and Caucasus.

In November the Turks (Meskhetian Turks) of Akhaltskha region at Javakhk organize armed bands backed by Turkey, and led by Gudiev-bek. Turks close Akhaltskha’s connections to the external World. They try to get control over the whole Akhaltskha region, including the town Akhaltskha, which they consider the “capital” of Meskhetian Turks. The Christian (Armenian and Georgian) population of the region organized by Zori Zorian starts self-defense struggle against Turks. This successful struggle saves the Christian population of Akhaltskha region. Armenian forces of Akhaltskha save both Armenian and Georgian villages surrounded by Turkish villages, and bring them to Akhaltskha.

Zori Zorian, the mayor of Akhaltskha since Summer 1917, is elected the head of the Armenian National Council of Akhaltskha in January 1918.

In February a Turkish attack in Western Armenia towards Eastern Armenia and Caucasus begins. The Armenians of Caucasus form armed groups for self-defense. 5000 volunteers register in Javakhk alone.

On march 3 the Treaty of Brest-Litovsk is signed by Russia, Turkey, and Germany is signed. Turks get back all the provinces of Western Armenia, formerly occupied by Russia, and also Kars region. In March-April 1918 the Turkish army occupies Erznka, Erzrum, Van, Kars.

Under Turkish-German pressure Transcaucasia declares itself an independent state: Transcaucasian Federative Republic consisting of Georgia, Armenia and Azerbaijan. In Batum Conference in May 1918 with this Federation the Turks, in addition to provinces received by the Treaty of Brest-Litovsk, also demand Batum, Akhaltskha, Aleksanrapol, Akhalkalak, the most part of Shirak and Echmiadzin regions.

In May 15 Turkish forces occupy Aleksanrapol (Leninakan, now Gyumri), and danger of physical annihilation of Armenians of Transcaucasia becomes more than serious. From Aleksanrapol the Turks advanced in four directions: to Sardarapat (to Yerevan), to Karakilisa (Kirovakan, now Vanazor) , to Bash-Aparan and to Javakhk. Armenian forces stop Turkish offensive. Republic of Armenia is proclaimed in Russian Transcaucasia on Ma7 28.

Gen. Nazarbekian sends Gen. Andranik in May to Javakhk to organize self-defense against the Turks. But Andranik advances till Ashotsk, and from there goes to Lori, because he was expecting the Turkish offensive from that direction. Andranik sends khmbapet Hakob to Akhalkalak to organize militia Hagop is being killed on the day he arrives to Akhalkalak. Colonel Arakelian remains as the commander of the Armenian forces of Akhalkalak. He, however, was not able to organize defense of Akhalkalak properly.

On May 27 Turkish forces enter Akhaltsha. However, thanks to resistance of Akhaltskha organized by Zori Zorian, Turks sign an agreement with Akhaltskha, according to which the Armenian and Georgian population of Akhaltskha should not be disturbed by the Turks. In particular, the Armenian population on Akhaltskha did not leave its Homeland, and had only minimal loses during the war, in contrast to Akhalkalak, which lost thousands of people.

On June 5 Turkish forces occupy Akhalkalak. The whole population of Javakhk (80.000 Armenians and 10.000 Georgians), expect the Russian Dukhobors villages and a few Armenian Catholic villages (expecting protection from the Catholic Austrian Empire) run from the Turkish forces in two directions: to the North, to Bakurian, and to the East, to Tsalka. The Northern group stays in camps in forests of Bakurian and Manglis. The Eastern group stays in Armenian villages of Tsalka region.

On October 30 1918 an armistice is signed at Mudroa between Turkey and the Allies. The Armistice agreement makes provisions for the release of Armenian internees and the return of the Armenian deportees to their homes. On 11 November a general Armistice is declared between the Allies and the Central Powers.

In December the Armenian refugees return back to Javakhk. Thousands of victims reported.

On December 7 the Armenian-Georgian war starts for control over the parts of then disputed provinces of Lori, Javakhk, and Borchalu. The Armenian-Georgian war ended on December 31 when the British brokered ceasefire was signed, leaving the disputed part of Borchalo district under the joint Georgian-Armenian administration which lasted until the establishment of the Soviet rule in Armenia in 1920. After Armenian-Georgian war Akhalkalak is recognized on January 19 a region temporarily occupied by Georgia. The number of Georgian troops in the region should not exceed 200.

In 1920 the Allies and the United States of America formally recognize the independence of Armenia and Georgia. On August 20 the Treaty of Sèvres is signed. According to articles 226, 227, 228, 229, 230 pertaining to the massacres, the Turkish government promises to hand over all documents and any persons requested by the Allies. Articles 88 and 89 recognize Armenia as a free and independent state.

However, promises of the Treaty of Sèvres was not kept because the Turkish Kemalist nationalist and Bolshevik Russian forces form an alliance. They jointly occupied Armenia, Georgia and Azerbaijan in 1920-21. Parts of Armenia and Georgia were cut and given to Turkey and Azerbaijan.

On July 5, 1921 the Caucasian body of the Bolshevik party ("Kavbyuro CeKa RKP(b)") decides to include Javakhk in Georgia and Artsakh (Nagorno Karabakh) in Azerbaijan.

See a more detailed chronology of the Armenian Genocide and WW1 events in Javakhk below:

[Javakhk]

Re: Javakhk in 1915-23

Զորի Զորյան

Ախալցխայի 1918-21 թթ. հերոսական ինքնապաշտպանության առաջնորդ Զորի Զորյանի մասին Երվանդ Սիմոնյանի հուշերը։ Հատված Երվանդ Սիմոնյանի “Ախալցխան կրակե օղակում” գրքից (“Հուշարձան” հրատարակչություն, Երեւան, 2000 թ.)։

Զորի Նավասարդի Զորյանը ծնվել է 1886 թվականին Թիֆլիսում։ Հայրը՝ Նավասարդը, զոկ էր, Թիֆլիս էր տեղափոխվել Ցղնայից։ Մայրը՝ Էփեմիան, ծնվել էր Թիֆլիսում. եղել իր ժամանակի խելացի ու կրթված կանանցից մեկը։ Նրանք սերել են երեք ուստր՝ Ռուբեն, Տիգրան, Զորի և երեք դուստր՝ Սոնա, Վարսենիկ, Սիրանուշ։ Երեք եղբայրներն էլ եղել են հայ դատի նվիրյալներ։ Ռուբենի բուռն կյանքը վաղ է ընդհատվել։ Տիգրանը “Քաղաքների միություն” կազմակերպության կողմից 1916-1917 թթ. գործուղվել է ռուսական բանակի գրաված մի շարք վայրեր՝ որբերի ե գաղթականների տեղավորման, նրանց սնունդը, հագուստը, բուժսպասարկումը կազմակերպելու նպատակով։ Մահացել է 1942 թվին, Թիֆլիսում։

Զորին գիմնազիան ավարտել էր Թիֆլիսում, ապա ընդունվել և ուսանել պոլիտեխնիկումում՝ տնտեսագիտության մասնագիտությամբ։ Սակայն հոր մահից հետո, նյութական միջոցների սղության պատճառով, կիսատ է թողնում ուսումը։ Երիտասարդական տարիներից նվիրվում հասարակական-քաղաքական գործունեությանը։ 1917 թվի ամռանը ընտրվում է Ախալցխայի քաղաքագլուխ եւ կարճ ժամանակամիջոցում դառնում ժողովրդի սիրելին՝ անխտիր բոլորի, առանց ազգության կամ դավանանքի խտրության։ Այդ վճռական նշանակություն ունեցավ եւ հնարավորություն տվեց Զորյանին 1917-1920 թթ. բախտորոշ օրերին փայլուն կերպով կազմակերպել Ախալցխայի ինքնապաշտպանությունը։ Նրա օրոք, 1917 թ. Ախալցխայում սկսեց լույս տեսնել “Շարժում” թերթը։ Նա ունեցել է մեկ որդի՝ Հրանտ անունով, որը հետագայում տեղափոխվում է Մոսկվա և պետական բարձր պաշտոններ կարում։ 1942 թվականին, 56 տարեկան հասակում Զորին զոհվեց ավտովթարից Թիֆլիսում։ Թաղված է Պետրե-Պավլեի գերեզմանատանը։

Զորին բարակիրան էր, բարձրահասակ, մարմնի դաշն կազմով, գեղեցիկ դեմքով։ Գլուխը, մանանավանդ, շատ էր գեղեցիկ. մետաքսի նման փափուկ, բաց գույնի մազերը նստած էին ճերմակամաշկ, լայն, խոհուն ճակատի վրա։ Սևահոն էր, հոնքերի տակ բարությամբ փայլող խաժ աչքերով։ Դեմքը միշտ մաքուր սափրած էր, երբ, օրվա որ ժամին էլ տեսնեիք։ Կարճ կտրած բեխեր էր կրում։ Ուներ առաքինի, խոհուն ու բարի, անչափ բարի հայացք ու շենշող դեմք, որից ազնվություն ու շիտակություն էր բուրում։ Համեստ էր և՝ ոչ ձևացյալ, այլ բնածին, միանգամայն զերծ ցուցամոլությունից։ Ես բավականաչափ մարդկանց եմ հանդիպել կյանքում, բայց այդքան կիրթ, կուլտուրական, այդքան համեստ ու ազնիվ, այդքան շիտակ ու աննենգ, այդքան ժուժկալ ու անթերի բնավորության չեմ հանդիպել։ Հագնվում էր պարզ, բայց միշտ մաքուր, ըստ պատշաճի։ Խոսում էր ցածր, բարեհնչուն ձայնով, սահուն՝ հայերեն թե ռուսերեն, կամ վրացերեն։ Ինչ լեզվով էլ, ում հետ էլ խոսեր, կխոսեր շատ հանգիստ, առանց բորբոքվելու, բայց համոզիչ ու տրամաբանական։

Իսկ եթե մեկը մտներ նրա աշխատասենյակ, նա իսկույն վեր կկենար, սիրալիր կբարեւեր, կհրավիրեր նստել, նոր միայն կլսեր այցելուին, որին, գործը ավարտելուց հետո, նույն սիրալիրությամբ կճանապարհեր՝ տեղից վեր կենալով ու հրաժեշտ տալով՝ ձեռքը թոթվելով։ Անձամբ ինձ հետ, մի 16 տարեկան պատանուս հետ նա միշտ այդպես էր վարվում, որից ես խիստ անհարմար էի զգում, ամոթից շիկնում ու շփոթվում, երբեմն նույնիսկ ասելիքս մոռանում։

Առաջին անգամ նրան տեսա 1918թ. առաջին օրերին Ախալցխայում։ Դպրոցի դահլիճում ինչ-որ ժողով էր։ Սի քանի մարդ էր դեռ եկել, երբ ներս մտավ Զորյանը, ցիլինդրը հանեց, գլխի շնորհալի շարժումով ընդհանուրին բարևելուց հետո մոտեցավ ու մեկ-մեկ թոթվեց բոլորի ձեռքը։ Զգեստից ճանաչելով, որ ես ճեմարանցի եմ, հարցրեց ճեմարանից, ուսուցիչներից. Ալթունյանից։

Մի անգամ, այդ դառն օրերին, ինքնապաշտպանության գործով Սազել էր եկել։ Ներս մտավ մեր գոմի օդան, ուր սովորաբար հավաքվում էին գյուղացիները՝ որպես ժողովատեղի։ Ընդհանուր բարևելուց հետո բոլորին ձեռք տվեց ու նստեց սաքուի վրա, ցածում, տարեց մարդիկ ինչքան “վեր համմեցեք” արին, չեղավ։ Մնաց ցածում, հանեց ծխախոտատուփը եւ մեկնեց կողքի նստողներին։ Քեռիս, որ սովորություն ուներ միշտ կրակի կողքին նստել, ունելիով կրակ հանեց վառարանից եւ մոտեցրեց Զորյանին, որ գլանակը կպցնի, նա սկզբում հրաժարվեց (քեռիս նրանից տարիքով էր), ապա տեսավ, որ չեղավ, գլանակը վառեց, ապա վեր կացավ, քեռուցս շնորհակալություն հայտնեց ու նորից նստեց։ Ցորյանի մեկնելուց հետո գյուղացիներից մեկը՝ Թաթո պուպուշը, գլուխը տարուբերելով ասաց.
- Աստվածներդ կսիրեք, իսիկ մա՞րդ է, թե՞ հրեշտակ։ Իսպես ալ մարդ ըլլի՞։
Զորի Զորյանը ինքը հավատացյալ չէր, բայց հարգում էր հավատացյալների կրոնական զգացմունքները։ Այսպես, Ախալցխայում կար թուրքական մի մզկիթ։ Երբ թուրքերը սկսեցին Ախալցխայի եւ նրա շրջակա հայ և վրացի գյուղերի պաշարումը՝ 1917 թվի դեկտեմբերի 29-ից, թուրքական մզկիթն իր մոլլայով և փոքրաթիվ հավատացյալներով մնացին ինքնապաշտպանության կոմիտեի հովանու ներքո։

Զորյանը հատուկ պահակ կարգեց հիշյալ մզկիթի վրա, որպեսզի քաղաքի երիտասարդները չքանդեն այն, չվնասեն մոլլային եւ մյուս թուրք բնակիչներին, որ կային Ախալցխայում։ Իհարկե կրոնական այդ հանդուրժողականությունը կապված էր նաև քաղաքական կանխատեսության հետ, որր և լիովին արդարացավ։

Որոշ ժամանակ անց, թե այդ թուրք բնակչության ապահովության և թե այն նպատակով, որ նրանք գաղտնի հարաբերության մեջ չմտնեն մեզ պաշարող թուրքերի հետ և լրտեսություն չանեն ի վնաս ինքնապաշտպանության, Զորյանը կարգադրեց թուրքերին ներկալել քաղաքի բանտում (խորհրդային կարգերի օրոք կոնֆետի ֆաբրիկայի շենքը), որը փետրվարյան հեղափոխությունից հետո դատարկ էր մնացել։ Ներկալված թուրքերի հետ լավ էին վարվում և հնարավորության սահմաններում ապահովում նրանց կարիքները։ Այդ օրերին պաշարված քաղաքն ինքն էլ հացի և գյուղատնտեսական մթերքների սուր կարիք էր զգում, և իր 20-25 հազար բնակչությանը բավարարում էր մի կերպ։ Ծանր, մղձավանջային օրեր էին։ Պաշարված քաղաքը կտրված էր դրսի աշխարհից։ Ազղորը պինդ փակել էր Թիֆլիսի ճամփան։ Ասպինձան կտրել էր մեզ Ախալքալակի հացառատ ու անասնապահական մթերքներով հարուստ շրջանից։ Ախալցխայի գավառի թուրքական գ|ուղերը՝ Ուրավելը, Լեպիսը, Ասպինձան, Ազղորը, Ադիգենր, Փոցխովն ու Քոբլիւան, որտեղից նախկինում քաղաքն ստանում էր իր պարենը, փոխարենը տալով արհեստագործության արտադրանք, այժմ կտրված էին քաղաքից, որը պաշարված էր չորս կողմից։ Չնայած պարենային այս սուղ վիճակին, թուրք գերիները ստանում էին բավարար քանակի սնունդ։

[Javakhk]

Re: Javakhk in 1915-23

ВОПРОС СТАТУСА АХАЛКАЛАКСКОГО УЕЗДА В 1917-1918 гг.

Артюш Саносян

"Урбат" N9 6, 8 февраля 1991 г.

Еще до начала первой мировой войны в Закавказье предполагаxлось создание земств (уездного самоуправления) по образцу многих других губерний России. Перед введением института земства появилась необходимость уточнения на месте и, при необходимости, изменения административных границ, исходя из исторических, экономических, географических и этнических принципов. С этой целью уже во время войны в крае начались переговоры между партиями, представляющиxми основные народы. Грузинские меньшевики дали свое согласие на отделение Ахалкалакского уезда от Тифлисской губернии и включение его в новообразовываемую Александропольскую губернию (см. "Оризон", 1918г, № 10). По решению Кавказского комиссариата был сосxтавлен проект административного разграничения Закавказья, утвержxденный правительством Керенского. По этому проекту, в будущую Александропольскую губернию входили следующие уезды:

1. Александропольский, 2. Кохбский, З.Карсский, 4. Кагызванский, 5. Лорийский, 6. Ахалкалакский.

Значительным изменениям подвергалась и территория самого Ахалкалакского уезда. В него должны были войти:

1. Ахалкалакский уезд в границах 1917г. с 76 % армянским населеxнием (кроме них, здесь жили также грузины, русские [духоборы], турки, курды и пр).

2. Сельские общества Нардевана, Авранло и Ашкала Борчалинского уезда, села которые в основном были армянскими (эти 15 армяxнских сел, непосредственно примыкающие с севера к Ахалкалакскому и Ниноцминдскому (Богдановскому) районам, входят теxперь в Цалкский район.

3. Армянские села Кизилкилиса (Кармир ванк) и Молит Бакурьянского сельского общества Горийского уезда на побережье высокоxгорного озера Табацкур, входящие сейчас в состав Боржомского района, хотя и не имеющие с ним никакой связи.

Из 125.000 жителей уезда армяне составляли 74% населения (92,5 тысяч человек), при 8,75 тысячах мусульман (7 %) и 23,75 тыxсячах других национальностей.

Однако Закавказский комиссариат, в котором задавали тон грузиxнские меньшевики, не реализовал своего решения о введении земства и передаче уезда Александропольской губернии.

По сообщениям, полученным 26 и 27 декабря из Ахалкалака и напечатанным в бакинской газете "Арев" (1918г. № 4) армяне, сосxтавляющие подавляющее большинство населения уезда, а также коммитет армянской народной партии и эсеров решительно требовали от комиссариата ввести в уезде земство и окончательно решить вопxрос о его присоединении к Александрополю. С тем же требованием выступили союз 24 кооперативов Ахалкалака и совет депутатов арxмянских сел.

Из телеграммы председателя Ахалкалакского уездкома, опублиxкованной в газете "Мшак" 24 января 1918 г. (№ 16) видно, что уездный исполком Ахалкалака на своем заседании 21 января принял решение об административном присоединении уезда к Алексаидро-нольскому уезду, который впоследствии реорганизовывался в губерxнию с введением там земства одновременно с остальной территорией Закавказья.

Решение это, конечно же, осталось на бумаге и не имело реальxных последствий. Административно-территориальные изменения проxведены не были.

АРФ Дашнакцутюн на первом съезде Ширакской губернии 16-18 февраля 1918г., проведенном в Александрополе, имея в виxду что Кавказский комиссариат не выполнил своего обещания по изменению внутренних границ закавказских губерний, решил пеxреименовать Александропольский уезд в Ширакскую область согxласно проекту изменения границ и сообщить об этом всем к свеxдению.

Понятна была и цель этого решения. Следующим шагом должно было стать присоединение Ахалкалакского уезда к Александрополю. Как уже было сказано, уже 21 января Ахалкалакский уездный исполxком принял соответствующее решение.

Однако эти шаги навстречу друг другу прошли безрезультатно, и столь желанное всеми воссоединение не состоялось.

Грузинские меньшевики, ранее давшие свое согласие, затем по поxнятным причинам сделали все, чтобы это жизненно важное для армян решение не было реализовано.

Нет сомнения, что именно поэтому грузинские меньшевики и заxкавказское правительство вообще не только ничем не помогли самообоxроне Ахалкалака, но, напротив, не пустив армянских беженцев в глубь Грузии, оставили их умирать в лесах Бакурьяна и в Цалке от голода и болезней...