Russians will manage, what they do best: turn their friends into enemies....

[Vrej1915]

Սեւրի 100-ամյակը. Ռուսաստանն ու Թուրքիան շարունակում են 100 տարի առաջ սկսածը

Lragir.am,
10.08.2020

Սևրի հաշտության պայմանագիրը ստորագրվել է 1920 թ օգոստոսի 10-ին Սևրում (Փարիզի մոտ), Թուրքիայի սուլթանական կառավարության և 1914-18 թթ Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած դաշնակից պետությունների (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա, Ճապոնիա, Բելգիա, Հունաս տան, Հայաստան եւ այլն) միջև։ Հայաստանի հանրապետության անունից պայմանագիրը ստորագրել է Ավետիս Ահարոնյանը։

Սևրի հաշտության պայմանագրի Հայաստան բաժինն ընդգրկում էր 88-93-րդ հոդվածները։ Թուրքիան Հայաստանը ճանաչում էր որպես ազատ ու անկախ պետություն։ Թուրքիան ու Հայաստանը համաձայնում էին Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի ու Բիթլիսի նահանգներում (վիլայեթներ) երկու պետությունների միջև սահմանազատումը թողնել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների որոշմանը և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույնպես և բոլոր առաջարկները՝ Հայաստանին դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող օսմանյան բոլոր տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ։ Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմանները որոշվելու էին այդ պետությունների հետ ուղղակի բանակցությունների միջոցով։

Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, որ Վրաստանը, Հայաստանը, Ադրբեջանը և Պարսկաստանը Բաթումի նավահանգստով ազատ մուտք ունենան դեպի Սև ծով։ Դաշնակիցները բարյացակամորեն էին վերաբերվում Կարսից Ճորոխ հովտով դեպի Բաթում Հայկական միջանցքի գաղափարին, սակայն պայմանագիրը ստորագրելու պահին Վրաստանը դրա փոխարեն հայերին առաջարկեց երկաթուղի կառուցել Վրաստանի տարածքով։ Եվ քանի որ դեռևս հայտնի չէր՝ Տրապիզոնի նավահանգիստը Հայաստանի մեջ կմտցվի թե ոչ, ապա հատուկ հոդվածով Հայաստանին երաշխավորում էին տրանզիտային արտոնություններ ու այդ նավահանգստի մի մասի առհավետ վարձակալություն։



Հայաստանի արևմտյան սահմանն ըստ Վ. Վիլսոնի նախագծի

Մինչև Սևրի հաշտության պայմանագրի ստորագրումը պրեզիդենտ Վուդրո Վիլսոնի նշանակած հանձնաժողովը ուսսումնասիրել էր տեղագրությունը, տնտեսությունը, տրանսպորտը, ջրային ռեսուրսները, առևտրական ճանապարհները, ժողովրդագրական և մյուս խնդիրները, որոնք պետք է հաշվի առնվեին սահմանները որոշելիս։ Հանձնաժողովն իր հանձնարարականները քննարկման ներկայացրեց 1920 թ. սեպտեմբերին, իսկ պրեզիդենտն իր որոշումը եվրոպական տերություններին հանձնեց նոյեմբերին։ Նրա որոշման համաձայն՝ Հայաստանը պետք է ստանար Վանի և Բիթլիսի նահանգների երկու երրորդը, Էրզրումի գրեթե ամբողջ նահանգը, Տրապիզոնի նահանգի մեծ մասը՝ ներառյալ նավահանգիստը։ Ընդհանուր առմամբ այդ տարածքը կազմում էր մոտ 90 հազար ք/կմ։ Միավորվելով Հայաստանի Հանրապետության հետ՝ հայկական անկախ պետությունը կունենար շուրջ 160 հազար ք/կմ տարածություն՝ դեպի Սև ծով ելքով։

Սեւրի պայմանագիրը չիրագործվեց միջազգային նոր իրավիճակում: Թուրքիայում իշխանության գալով, Աթաթուրքը քայլեր ձեռնարկեց Սեւրի պայմանագիրը չեզոքացնելու ուղղությամբ: Թուրքիան հարձակվեց Հայաստանի Հանրապետության դեմ եւ Ռուսաստանի ահռելի աջակցությամբ հասավ այդ պայմանագրի չեղարկմանը: Փոխարենը, Ռուսաստանն ու Թուրքիան 1921 թ. պայմանագրերով հաստատեցին իրենց «Սեւրը», օկուպացնելով Հայաստանի Հանրապետության տարածքը եւ բաժանելով այն: Թուրքիայի իրավունքները ճանաչեցին արեւմտյան պետությունները, այդ թվում Հայաստանին անցած տարածքների մասով, ինչը հաստատվեց Լոզանի պայմանագրով:

Հայաստանը մնաց որպես հայերի փոքր ռեզերվացիա Խորհրդային Հայաստանի տեսքով, որտեղ 1921-23 թթ. ռուս-թուրքական ուժերը համատեղ շարունակեցին թուրքահայերի ջարդերն ու տեղահանությունը: Ջարդերի ալիքն ու տեղահանությունները շարունակվեցին 1930-ականներին, 1946-1947-ին, 1980-ականների վերջին, հայերի ներկայությունը նվազագույնի հասցնելով պատմական բնակության արեալում, որը բացառում է քաղաքական, ժողովրդագրական ու տնտեսական զարգացումը:

Թե 100 տարի առաջ, թե ներկայում հայկական ազգային-քաղաքական միտքը պատրաստ չէր այս իրադարձությունների իմաստավորմանը: Սեւրի եւ 1921 թ. պայմանագրերի շուրջ հաստատված տաբուն շարունակվում է մինչ այժմ, չեն քննարկվում եւ իմաստավորվում այդ իրադարձությունների խորքային պատճառներն ու հետեւանքները, դրանց քաղաքական ներուժը նո ժամանակներում հայկական իրավունքների ու պահանջների հարցում:

Փոխարենը, հայկական հանրային-քաղաքական մտածողության մեջ կարծրացել են ռեզերվացիային բնորոշ մոտեցումներ ու պատկերացումներ, որոնք հակոտնյա են պետական ազգին ու զարգացմանը, հիմքում ունենալով վախն աշխարհից: Դա չկոտրվեց նույնիսկ Արցախում եւ Տավուշում հաղթանակից հետո, որի արժեքը բնականաբար չընկալվեց լայն իրադարձությունների համատեքստում: Հաղթանակներն այլոց վերագրելու, ոտքերը վերմակի չափով մեկնելու հավատամքը, սեփական ուժերի հանդեպ թերահավատությունը շարունակում են մնալ հայկական մտքի «շարժիչը»: Այստեղից էլ սարսափը նորի, միջազգային կոնվենցիաների, ներգաղթի եւ պետական զարգացման տեսակետից այլ պայմանների հանդեպ:

Փոխարենը, թուրքերը շատ լավ են հասկանում հայկական հարցի ուժն ու արժեքը, եւ Էրդողանը հարյուր տարի անց կրկին եռանդուն պայքարում է Սեւրի դեմ, ստեղծելով տարատեսակ հանձնաժողովներ եւ ռազմական գործողություններ վարում հայկական քաղաքակրթական ներկայության ողջ շրջագծով:

[Vrej1915]

Հայերը Սեւրի եւ ռուս-թուրքական պայմանագրերի արանքում

ՀԱԿՈԲ ԲԱԴԱԼՅԱՆ, Մեկնաբան

11.08.2020



Սեւրի պայմանագրի վերաբերյալ հիշատակումները Հայաստանում հանրային, քաղաքական շրջանակների մի մասի համար վերածվում են հեգնանքի առարկայի, որի համատեքստն այն է, թե այդ ամենն իրականությունից կտրված խոսակցություն է: Սեւրի մասին խոսակցությունները դիտարկվում են իբրեւ «Ծովից ծովի» մանկամիտ «պատրանք»: Բայց ի՞նչ կապ ունի այդտեղ պայմանագիրն ու դրա իրավա-քաղաքական եւ պատմա-քաղաքական արժեքը, դրա վերաբերյալ խոսակցությունն ու պետական քաղաքականության համատեքստում այդ արժեքը ներառելու եւ կապիտալիզացնելու հնարավորության վերաբերյալ քննարկումները:

Ընդ որում, կա մի հետաքրքիր հանգամանք էլ, որ պայմանագրի առնչությամբ հեգնանք հնչում է նաեւ այն շրջանակներից, որոնք լրջրեն կարող են քննարկել Արցախի հարցում այսպես ասած փոխզիջման հիման վրա միջազգային երաշխիքներով խաղաղության պայմանագրի հնարավորությունը: Մի պայմանագիրը «թուղթ» համարողները կարող են խոսել Արցախի հարցում թղթային երաշխիքի լրջության մասին:

Այդ ամենը սակայն հայաստանյան հանրային շրջանակի համար ցավոք նորություն չէ եւ հետեւանք է տասնամյակների «դպրոցի», որի հեղինակների նպատակը թերեւս եղել է մի շարք պատմական իրողությունների, այդ թվում եւ առանցքայիններից մեկի՝ Սեւրի պայմանագրի հանդեպ հանրային հեգնանքի եւ թերահավատության ձեւավորումը, որովհետեւ հակառակ պարագայում, երբ Սեւրը դառնում է հայկական քաղաքական մտքի ուշադրության առարկա եւ քաղաքական օրակարգում զբաղեցնում է իր կայուն տեղը, նրանք հանգելու են մի շարք անխուսափելի հարցերի՝ կապված այլ պատմական իրողությունների, այդ թվում ռուս-թուրքական հակահայ պայմանագրերի հանդեպ:

Այդպիսով, Սեւրի հանդեպ հայկական քաղաքական պատասխանատվությունը առաջ է բերելու հայերի հանդեպ ռուսական պատմա-քաղաքական պատասխանատվության հետ առնչող լուրջ հարցեր: Ահա թե ինչու էր պետք տասնամյակների աշխատանքով հասնել նրան, որ Հայաստանում ձեւավորվեին Սեւրի եւ այդօրինակ պատմա-քաղաքական հանգամանքների հանդեպ հեգնական, թերահավատ վերաբերմունքի սնուցման կայուն օջախներ, շարունակվող «ավանդույթներով»:

Որեւէ մեկը պատրանք չունի, որ Սեւրի առկայությունը քաղաքական օրակարգում բերելու է նրան, որ Հայաստանին եւ հայությանը սկուտեղի վրա մատուցելու են պայմանագրի արդյունքը: Եվ այդ արդյունքը սկուտեղի վրա, կամ որեւէ այլ ձեւով ստանալը չէ եւ չի կարող լինել այդ խոսակցության նպատակը: Նպատակը նվազագույնը կարող է լինել հայկական պատմա-քաղաքական իրավունքի ուժով այլ հարցեր ու նպատակներ սպասարկելը, Հայաստանի էքզիստենցիալ անվտանգության եւ համաշխարհային սուբյեկտության աստիճանի բարձրացման տեսանկյունից:

Թյուր է «խորիմաստության» ներքին համոզումով տպավորությունը, թե համաշխարհային կյանքը հիմնված է միայն ուժի իրավունքի վրա: Համաշխարհային կյանքը իրավունքի ուժի համադրություն է: Եթե լիներ լոկ ուժի իրավունքը, ապա համաշխարհային քարտեզը ներկայում կլիներ բացարձակապես այլ պատկերով:

[Vrej1915]

Անսպասելի հայտարարություն. ռուս-թուրքական պայմանագրի վախճանը

ՀԱԿՈԲ ԲԱԴԱԼՅԱՆ, Մեկնաբան

13.08.2020

Օգոստոսի 12-ի երեկոյան տարածվեց Հայաստանի տասը կուսակցությունների անսպասելի հայտարարությունը Սեւրի պայմանագրի վերաբերյալ: Անսպասելի առաջին հերթին այն առումով, որ հայտարարությունը տարածվեց պայմանագրի 100-ամյակի օրից՝ օգոստոսի 10-ից երկու օր անց: Հայտարարությունը ստորագրել են Ազատություն, ԱԺՄ, Հայրենիք, ՀՀԿ, ԲՀԿ, ՀՅԴ, Մեկ Հայաստան, Երկիր Ծիրանի եւ Ժառանգություն կուսակցությունները: Հետաքրքիր տասնյակ է, անշուշտ: Հետաքրքիր է նաեւ հայտարարության տեքստն իր շեշտադրումներով:

Օրինակ, տասնյակը արձանագրում է, որ պայմանագիրը լոկ պատմական փաստ չէ, այլ «այսօր էլ գոյություն ունեցող (կամ իրավահաջորդ) պետությունների միջև կնքված միջազգային պայմանագիր է, որի ուժի մեջ մտնելը և գործադրումը կասեցվել է տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական իրավիճակի փոփոխության պատճառով»:

Այդ արձանագրումն ուշագրավ է օգոստոսի 10-ին Երեւանում տեղի ունեցած գիտաժողովին վարչապետ Փաշինյանի ուղերձի համատեքստում, որտեղ վարչապետն արձանագրել էր պայմանագրի «պատմական փաստ» լինելը:

Փաստացի նշմարվում է աննախադեպ մի վիճակ, երբ Հայաստանում իբրեւ կոշտ ընդդիմություն դիրքավորվող ուժերի մի համախումբ դրսեւորում է իշխանությունից ավելի կոշտ վերաբերմունք մի խնդրի հանդեպ, որի հանդեպ կարող է բավական զգայուն լինել Ռուսաստանը:

Ի վերջո, Սեւրի պայմանագրի առումով առանցքայինը հենց դա է, ոչ թե Թուրքիայի հանգամանքը: Որովհետեւ Թուրքիայի պարագայում այստեղ ինտրիգ չկա՝ Սեւրը թուրքերի կապիտուլյացիան է, եւ նրանք մերժելու են դա հնարավոր բոլոր ձեւերով: Իսկ Ռուսաստանը, որ Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցն է համարվում ներկայում, Թուրքիայի համար եղել է Սեւրից փրկօղակ, մեկ տարի անց կնքելով Սեւրին բացարձակ հակոտնյա պայմանագիր՝ ռուս-թուրքական պայմանագրերը, որով փաստացի բաժանվել են հայկական տարածքները եւ գծվել հայ-թուրքական ներկայիս սահմանը:

Ռուսաստանի դիրքորոշումն է Սեւրի հարցում ներկայում «ինտրիգայինը», ոչ թե Թուրքիայի: Ըստ այդմ, հայտարարել, որ Սեւրը ուժի մեջ է, նշանակում է մարտահրավեր նետել ռուս-թուրքական պայմանագրին, ըստ այդմ դրա ոչ միայն մեկ կողմին՝ Թուրքիային, այլ մյուսին՝ Ռուսաստանին:

Ստացվում է, որ օրինակ Հայաստանում «հակառուսականության» ինչ որ ալիքի դեմ պայքարի դրոշ բարձրացնող ԲՀԿ-ն բարձրացնում է «հակառուսական» հա՞րց, Սեւրի ուժի մեջ լինելու իմաստով: Որովհետեւ, եթե Հայաստանը դնում է այդ հարցը, ապա անխուսափելի պետք է լինի ռուս-թուրքական պայմանագրի մերժման առարկայական դիրքորոշումը: Երբ կուսակցությունների տասնյակը խոսում է Սեւրի միջազգային արդիականացման գործընթացի անհրաժեշտության, դրան մասնակցելու պատրաստակամության մասին, ապա այդ արդիականացման գործընթացի էական եւ առաջնային քայլերից մեկը պետք է լինի ռուս-թուրքական պայմանագրի հստակ մերժումը, ըստ այդմ Ռուսաստանի առաջ հարցի հստակ շարադրումը:

Տասնյակը պատրա՞ստ է դրան: «Հայաստանի և Թուրքիայի Հանրապետությունների միջև չկա մեկ այլ բազմակողմ միջազգային ճանաչում ստացած պայմանագիր, որն իրավաչափ կերպով լուծում է երկու պետությունների սահմանային հարցը», հայտարարում է տասնյակը։ Տողատակում իհարկե ռուս-թուրքական պայմանագրերի մերժումն է:

Հայաստանը դրանք մեծ հաշվով չի էլ ճանաչել, որ ինքնին լինի դե յուրե մերժման խնդիր: Բայց ամբողջ հարցն այն է, որ Սեւրի քաղաքական արդիականացումն էապես պայմանավորված է այն միջավայրով, որ կապահովի Հայաստանը, իսկ դրա առանցքային գործոններից մեկն էլ պետք է լինի Ռուսաստանի առերեսումը Լենին-Աթաթուրք պայմանագրին, որի վերաբերյալ ՌԴ նախագահ Պուտինը ջերմորեն է արտահայտվել մինչեւ այսօր: Փոխվե՞լ է նրա վերաբերմունքը, թե՞ Հայաստանում որոշ քաղաքական ուժերի վերաբերմունքն է փոխվել հայկական հարցում Ռուսաստանի քաղաքականության հանդեպ:

Թե Հայաստանի քաղաքական դասն ընդամենը «հագնվում» է ռուս-թուրքական եղանակին համահունչ, ըստ եղանակի ռուսական տեսության, որտեղ Մոսկվան պատրաստվում է Թուրքիայի վրա հնարավորինս թանկ վաճառել հայաստանյան քաղաքական դասի դիրքորոշումը:

Կարո՞ղ է արդյոք գոնե Սեւրի արդիականացման հարցը դառնալ այն համազգային ինքնիշխան կոնսենսուսի հիմքը, որի մասին 2019-ի օգոստոսի 5-ին Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակում հայտարարել էր վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը:

[Vrej1915]

Հայաստանի անատամ արձագանքը. Ինչու Երեւանը չի հայտարարում գլխավորը

ՆԱԻՐԱ ՀԱՅՐՈՒՄՅԱՆ, Մեկնաբան
13.08.2020

Ներկայիս իշխանությանը պահպանողական դիրքերից ընդդիմադիր դիրքավորված 10 կուսակցություններ հայտարարություն են տարածել Սեւրի պայմանագրի 100-ամյակի առթիվ՝ կոչ անելով աշխուժացնել այն միջազգային իրավունքնում՝ նոր աշխարհքաղաքական իրողություններին համապատասխան։

Հայտարարությունում նշվում է, որ «գործ ունենք մի պայմանագրի հետ, որը գործադրվել է մասնակի՝ հիմնականում չկիրառվելով Հայաստանի մասով»: «Հայաստանի և Թուրքիայի Հանրապետությունների միջև չկա մեկ այլ բազմակողմ միջազգային ճանաչում ստացած պայմանագիր, որն իրավաչափ կերպով լուծում է երկու պետությունների սահմանային հարցը», – նշված է հայտարարությունում։

Հայտարարությունում չի նշվում, սակայն, թե ինչն է խանգարել Սեւրի պայմանագրի իրականացմանը։ Չի նշվում նաեւ, որ Հայաստանի ու Թուրքիայի միջեւ պայմանագիրը չի, որ սահմանում է հայ-թուրքական ներկայիս սահմանը։

Հայաստանի ներկայիս սահմանը որոշվել է ռուս-թուրքական պայմանագրերով, եւ Սեւրի ակտուալացման մասին առանց ռուս-թուրքական պայմանագրերի չեղարկման պահանջի խոսելն անիմաստ է։

Ինչպե՞ս են հայտարարությունը ստորագրած կուսակցությունները պատկերացնում Թուրքիայի հետ սահմանների վերաբերյալ պայմանագրի ստորագրումը, եթե Թուրքիան անհրաժեշտ չի համարում այդ մասին խոսել Երեւանի հետ։

Մինչ Մոսկվան պահում է հավատարմությունը ռուս-թուրքական պայմանագրերին եւ քանի դեռ Երեւանը չի հայտարարում դրանք չճանաչելու մասին, ոչ մի Սեւրի պայմանագիր չի կարող ակտուալ լինել։ Այս ֆոնին հայկական կուսակցությունների դիրքորոշումը, որը Ռուսաստանին խնամքով պաշտպանում է մեղադրանքներից, կիսատ է։

Ասենք, այդպիսին է նաեւ իշխանության դիրքորոշումը։ Խորհրդարանի խոսնակ Արարատ Միրզոյանը Սեւրի պայմանագրի 100-ամյակի առթիվ գրառում է արել, որում Սեւրի պայմանագրի մասին խոսողներին մեղադրում է երազկոտ միամտության մեջ։

Միրզոյանը գրում է, որ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին երկու պայմանագիր ստորագրվեց՝ Սեւրի պայմանագիրը, մյուսն էլ՝ Թբիլիսիում՝ Հայաստանի համաձայնությունը բոլշեւիկների հետ։ Երկրորդ փաստաթղթով Հայաստանը համաձայնվեց, որ «վիճելի» Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և գրեթե ամբողջ Նախիջևանը զբաղեցնեն ՌԽՖՍՀ զորքերը։

Թիֆլիսյան համաձայնագիրը կյանքի կոչվեց անմիջապես։ Իհարկե առանց Զանգեզուրի, որը պահեց Նժդեհը։ Սևրը մնաց թղթի վրա, գրում է Արարատ Միրզոյանը՝ դրանում մեղադրելով ոչ Ռուսաստանին, որն ստիպեց Հայաստանի այն ժամանակվա դաշնակցական կառավարությանը համաձայնագիր ստորագրել ի հեճուկս Սեւրի։

Իշխանությունը երբեմն չի կարողանում թաքցնել Առաջին Հանրապետության նկատմամբ բարդույթները։ Իսկ Հայաստանի գլխավոր լիբերալը՝ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, խոսելով պատմության դպրոցական ծրագրի մասին, հայտարարում է, որ պատմությունը գրվել է Հայ դատի տրամաբանությամբ։

Արարատ Միրզոյանն Արեւմուտքին է մեղադրում, որ Սեւրի պայմանագիրը տարածաշրջանից հեռացող դաշնակիցների վերջին սիրո խոստովանությունն էր, որը ջերմացնում էր մեր հոգիները, երբ մերժում էինք թուրքերի հետ բանակցելու առաջարկը և դրանով իսկ՝ Կարսը, Սուրմալուն (Իգդիր) ու էլի ինչ-որ բան պահելու հնարավորությունը։ 1920 թվականի սեպտեմբերին թուրքերը զբաղեցրին Արեւելյան Հայաստանի մի մասը, իսկ մնացածը բաժին հասավ բոլշեւիկներին, ասում է Արարատ Միրզոյանը։

Մենք թույլ տվեցինք, որ դաշնակիցները մեզ խաբեն, չհաշվեցինք, թույլ էինք, չկարողացանք, գրում է Արարատ Միրզոյանը։

Կա՞ն շփման եզրեր այս երկու դիրքորոշումների միջեւ։ Եզր կարող է լինել միայն փաստը, եւ այդ փաստն այն է, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ սահմանը որոշել է Ռուսաստանի, այլ ոչ թե Հայաստանի հետ։ Մինչեւ այդ մասին պաշտոնապես չհայտարարվի, Սեւրի պայմանագիրն ակտուալացնելու կամ պատմությունը մոռանալու փորձերն անպտուղ են լինելու։

[Vrej1915]

Թուրքերը գծեցին հայկական նոր նվաճումների շրջանը

Lragir.am,

20.08.2020




Տավուշում մարտական գործողություններից հետո, հուլիսի 29-ից օգոստոսի 10-ը Նախիջևանում, Գյանջայում և Եվլախում, ինչպես նաեւ Քյուրդամիրում եւ Բաքվում անցկացվեցին Թուրքիայի և Ադրբեջանի ռազմաօդային ուժերի համատեղ վարժանքներ։ Հետաքրքիր աշխարհագրություն է՝ Նախիջեւանը, Գյանջան ու Եվլախը «շրջապատում» են Հայաստանը, իսկ Բաքվում ու Քյուրդամիրում գտնվում են ավիաբազաներ։ Բացի այդ, Եվլախով ու Գյանջայով են անցնում Վրաստանով Թուրքիա անցնող նավթագազային հաղորդակցությունները, որոնք գլխացավանք են դառնում Մոսկվայի համար, եւ որոնց հայկական կողմից հնարավոր հարվածների մասին Բաքուն խոսում էր դեռ հուլիսյան մարտերից առաջ։

Տավուշի մարտերը նոր իրավիճակ են ստեղծել շրջանում։ Դրանք տեղի ունեցան ՀԱՊԿ պատասխանատվության գոտում, Ադրբեջանին անվերապահ աջակցություն հայտնեց Թուրքիան։ Ռուսաստանն ի պատասխան զգուշացրեց չմիջամտել, հայտարարելով հավասար հեռավորություն պահելու իր դիրքորոշման մասին։ Թուրքիայի պահվածքը ռուս փորձագետները գնահատեցին որպես Անդրկովկասում ռազմական ներկայություն հաստատելու եւ արդեն այդ դիրքերից Մոսկվայի հետ խնդիրների լայն շրջանակի շուրջ խոսելու Անկարայի փորձ։ Պուտինն ու Էրդողանը դրանից հետո երկու հեռախոսազրույց են ունեցել, որոնց թեմաներն ըստ պաշտոնական հաղորդագրության եղել են Սիրիան, Լիբիան եւ իրադրությունը Հայաստան-Ադրբեջան սահմանին։

Իր հերթին, Պուտինի հետ հեռախոսազրույցում Ալիեւը, ըստ պաշտոնական հաղորդագրության, մտահոգություն էր հայտնել Հայաստանին սպառազինություն մատակարարելու վերաբերյալ, իսկ պետական քաղաքականության նոր հայեցակարգում Ռուսաստանը հայտնվել է ոչ առաջնային գործընկերների թվում։ Ալիեւը ներքին ու արտաքին խնդիրների ճնշմամբ փոխում է քաղաքականությունը եւ փաստացի հայտնվել է Թուրքիայի լիակատար խնամակալության տակ։

Այս խնդիրների կապակցությամբ ռուս փորձագետները հիշեցին 1921 թ․ ռուս-թուրքական պայմանագրերը, այն կտրվածքով, որ եթե Թուրքիան ռազմական միջամտություն ցուցաբերի, այդ պայմանագրերը կդադարեն գործելուց, մատնացույց անելով մասնավորապես Նախիջեւանի պարագան։

Նախիջեւանը ռուս-թուրքական պայմանագրերով նվիրաբերվել է Ադրբեջանին, իսկ հայ բնակչությունը տեղահանվել է խորհրդային տարիներին։ Միեւնույն ժամանակ, մինչեւ 1990 թվականը ռուսական բանակի ներգրավմամբ ամբողջովին տեղահանվել է Տավուշից Գյանջա-Եվլախ շրջանների հոծ հայ բնակչությունը ( occupied Northern Artsakh) , ավելի սեղմելով Հայաստանը 1921 թ․ գծված ռեզերվացիայի սահմաններում։

Թուրքերը հուլիսյան մարտերից հետո անցկացված զորավարժություններում թերեւս ընդգծել են այդ հանգամանքը, ընտրելով հենց այդ շրջանները, իսկ Թուրքիայի ԱԳՆ խոսնակը հայերին հիշեցրել է Սեւանի շուրջ եղածով բավարարվելու մասին։ Միեւնույն ժամանակ, թուրքերն իրենց զորավարժությամբ մատնանշել են ռազմական գործողությունների դեպքում հայկական նոր նվաճումների շրջանը, որը Հայաստանի ռեզերվացիոն իրավիճակի հաղթահարման նշանակալի քայլ կլինի։

Ռուսաստանի ներկայիս խնդիրները Թուրքիայի հետ հարաբերություններում գալիս են Հայաստանի ու հայ ժողովրդի դեմ գործած համատեղ հանցագործություններից։ Ռուսաստանին քիչ ժամանակ է մնացել այդ սխալները շտկելու համար։

[Vrej1915]

Ամենադժվար քայլն անկախության ճանապարհին

Lragir.am,

23.08.2020


30 տարի առաջ՝ 1990թ. օգոստոսի 23-ին, Հայաստանի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց Անկախության հռչակագիրը։ Հետո եղավ Անկախության հանրաքվեն, եւ Հայաստանը մի քանի հարյուրամյակ անց հռչակվեց անկախ պետություն։

Անկախ պետությունը կայանում էր փլուզվող կայսրության, ռուս-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի ու ներքին աննախադեպ բարդ իրավիճակի պայմաններում։ Այն, ինչ արեց հայ ժողովուրդը Հայաստանում ու ամբողջ աշխարհում, անպատկերացնելի է իր բոլոր դրսեւորումներով։ Դարերով զսպված արժանապատվությունը, շարունակական ողբերգություններին ու կորուստներին վերջ դնելու ձգտումը հորդեցին ողջ ուժով, հայ ժողովուրդը հաղթեց նախ ինքն իրեն՝ իր վախերին ու պարտադրված կաղապարներին եւ մերժեց իրեն ռեզերվացիայում փակելու բոլոր փորձերը։

Հայ ժողովուրդն այս փուլում լուծեց իր խնդիրը՝ Արցախը կրկին Հայաստան է, անկախ պետականության առկայությունը հնարավորություն է տալիս ձեւակերպել սեփական շահերն ու պահանջները, դադարելով լինել միջազգային հարաբերությունների ու որոշումների օբյեկտ։

Այս ընթացքը պետք է շարունակվի, եւ այդ ճանապարհին հայ ժողովուրդը պետք է կատարի ամենադժվար քայլը՝ դառնա պետական-քաղաքական ազգ իր ինստիտուտներով, հասարակական-քաղաքական կառույցներով, հասարակության բարդ ու բազմաշերտ կառուցվածքով, երկրի քաղաքական, տնտեսական, ժողովրդագրական զարգացման ռազմավարություններով։ Առայժմ այս ամենը մնում է իներցիոն արժեհամակարգի ու պատկերացումների մակարդակում, սակայն նոր աշխարհակարգի ձեւավորումը պարտադրում է արագացնել այս գործընթացը, քանի որ մեծ ճեղքումները հնարավոր է իրականացնել միայն անցումային շրջաններում։

Հայ ժողովուրդն անկասկած դառնալու է պետական-քաղաքական ազգ, իսկ հայոց բանակին վիճակված է վերաձեւել Մեծ տարածաշրջանի սահմանները։ Դա այլընտրանք չունի։

[Vrej1915]

Chronology of the Forcible Deportation of Soviet Armenians in 1939-1949

June 18, 2019



In 1939, by the order of the Soviet government, tens of thousands of Armenians from the Azerbaijani SSR (from Baku, Gandzak, Shushi, Kazakh, Shamkhor, Zakatala, Sheki, Shamakhi), as well as from the Nakhichevan Autonomous Republic (Jugha, Agulis, Ordubad, Sadarak, Shahbuz, etc.) were forcibly deported to Kazakhstan.

Five years later, on May 29, 1944, the Commissar of Internal Affairs Lavrentiy Beria in his letter to Stalin noted the need to deport Armenians, Greeks, and Bulgarians from Crimea.

Only a few days later, on June 2, 1944, the deputy of Beria Serov reported to the People’s Commissar on the successful implementation of this “operation”, as a result of which tens of thousands of Greeks and Bulgarians and 20 thousand Armenians, whose ancestors had lived for centuries on the Crimean Peninsula, were deported.

It should be noted that the ancestors of great artist Ivan Aivazovsky have descended from Crimea.

On June 28, 1944, by the Number 00183 order of the USSR Minister of State Security, all those Soviet citizens (mainly Armenians) who had previously had Turkish (Ottoman), Persian, Bulgarian, Greek, or Romanian citizenship were deported to Central Asia from the Armenian, Georgian, Azerbaijani SSRs, and also from the entire Black Sea region.

In addition, all those Armenians who had previously been members of three traditional Armenian parties, mostly dashnaks, and a few ramkavars (formerly members of the Hunchakian and Armenakan parties) were also exiled along with their families.

In 1945-1947, about 6 thousand Armenians were deported from Western Ukraine (mainly from Lviv and Galicia) to Poland, mostly supporters of the Armenian Catholic Church.

In 1948-1949, tens of thousands of Armenians, both indigenous and repatriates, were exiled from Soviet Armenia and the southern regions of the USSR to the Altai Territory. At night, old people and babies, women and children, the sick and disabled, in light summer clothes were forcibly deported to cold Siberia and placed in special settlements with restrictions on movement and rights. Their property was confiscated as well.

The most massive deportations took place from 12 to 16 June 1949. The largest number of deportees was recorded on the night of June 13-14. Due to this, June 14 is considered to be the Day of the Repressed Armenians.

Unfortunately, only a few people remember this.

Tigran A. Karapetyan

[Vrej1915]

[Vrej1915]

Լավրովը փորձում է վերադարձնել իրավիճակը․ Մոսկվան ու Երեւանը կարո՞ղ են սկսել մաքուր էջից

Lragir.am,

02.09.2020


Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը կարծում է, որ հուլիսյան բախումներից հետո թե Հայաստանը, թե Ադրբեջանը շահագրգռված են, որ իրավիճակը հանդարտվի, և վերսկսվեն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների տարածաշրջանային այցերը, որոնց էլ որպես կանոն հաջորդում է արտգործնախարարների հանդիպումը։

«Մեր գիծը հենվում է 18 տարիների ընթացքում ձևավորված համալիր փաստաթղթերի վրա, կան այսպես կոչված` «Մադրիդյան սկզբունքներ, և կան փաստաթղթերի թարմացված տարբերակներ: Մենք հիմա տեսնում ենք, թե ինչպես այսպես կոչված` լճացման պայմաններում լսվում են ձայներ, որ պետք է հրաժարվել այդ փաստաթղթերից և սկսել մաքուր էջից, կամ էլ ինչ-որ «Պլան Բ»-ի գործողության մեջ դնելու մասին են խոսում: Մենք կարծում ենք, որ դա մեծ սխալ է, վստահ ենք, որ վերջին տարիներին արվածը պետք է մնա որպես մեր հետագա աշխատանքների հիմք: Ես չեմ բարձրաձայնի, թե նախնական ինչ համաձայնություններ կան, դա կոնֆիդենցիալ է, բայց կարող եմ ձեզ վստահեցնել, որ այնտեղ կան հանգուցալուծումներ, որոնք արդարություն կապահովեն թե՛ ադրբեջանական, թե՛ հայկական կողմի համար», ասել է նա:

Լավրովի խոսքում առկա է հավասար հեռավորությունը հակամարտության կողմերից, թեթեւ կշտամբանքով, որ ցանկանում են հրաժարվել առկա փաստաթղթերից կամ ունեն պլան Բ։ Լավրովը Տավուշի մարտերից հետո երկրորդ անգամ է արտահայտվում այդ իրավիճակի մասին, առաջին անգամ՝ Բաքվի նոր արտգործնախարարի հետ հանդիպման նախօրեին, որտեղ սակայն նա լարվածության համար հիմնականում մեղադրեց հայկական կողմին․ հայերը որոշել էին վերականգնել իրենց հին պահակետը, դա առաջացրել էր Ադրբեջանի չափից ավելի անհանգստությունը, ինչին էլ հայերը անհամաչափ արձագանք էին տվել, մոտավորապես ասել էր նա։

Դա նվեր էր Բաքվի նոր արտգործնախարարին, որը սակայն իր առաջին այցը կատարել էր Անկարա եւ այնտեղ ստացել իր «մկրտությունը»։ Հետտավուշյան քաղաքական սրացման հեղինակը Թուրքիան էր, որն իրավիճակն օգտագործեց Ռուսաստանի դեմ դեմարշի եւ Բաքվում իր ազդեցությունը մեծացնելու համար, անվերապահ աջակցություն հայտնելով նրան։ Ռուսաստանի հավասար հեռավորության քաղաքականությունն անխուսափելի ճաքեր է տալիս ապրիլյան պատերազմից հետո, եւ հետաքրքիր է, որ մոսկովյան տարբեր շրջանակներում դրա համար մեղադրում են հայերին։ Հայերը երեւի շահեր չպետք է ունենան, ըստ այդ տրամաբանության։

Լավրովը ապրիլյանից Տավուշի մարտեր ժամանակաշրջանում զրկվեց իր երկու ձեռքերից, որոնց միջոցով ապահովում էր այդ քաղաքականությունը՝ նախ հեռացվեց Նալբանդյանը, ապա՝ Մամեդյարովը։ Լավրովի հետտավուշյան հայտարարությունները վկայում են, որ նոր իրավիճակին համարժեք քաղաքականության ձգտում ու պատկերացումներ չկան, եւ այդ իրավիճակում ցանկություն է հայտնվում իրավիճակը վերադարձնել նախկին «փաստաթղթերի ու հանգուցալուծումների» տրամաբանությանը։

Հավասար հեռավորության քաղաքականությունը Ռուսաստանին կանգնեցրել է լուրջ խնդիրների առաջ, ոչ միայն Կովկասում։ Հայաստանը 30 տարի սպասարկել է այդ քաղաքականությունը, շատ դրվագներում՝ իր շահերի հաշվին, այդպիսով կատարելով իր դաշնակցային պարտավորությունները։ Հայ-ռուսական հարաբերությունների այդ երեք տասնամյակն ավարտվում է։

[Vrej1915]

Ինչպես կազմակերպել թուրքերի հարձակումը Հայաստանի դեմ․ հեռագիր Անկարա-Մոսկվա

Lragir.am,
13.09.2020


Սեպտեմբերյան այս օրերին` հարյուր տարի առաջ

ՆՅՈՒԹԵՐ ՆՈՐ ԳՐՔԻՑ

No1

ԱՆԳՈՐԱՅՈՒՄ (Անկարա․ խմբ) ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Ն.ՈՒՓՄԱԼԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԵԾ ԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ՄՈՒՍՏԱՖԱ ՔԵՄԱԼԻՆ ,

որի միջոցով Քեմալին տեղեկացվում է, որ Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության կողմից բաց թողած ոսկու քանակը հասել է Էրզրում և հարց է դրվում, թե ոսկին թուրքական կողմին հանձնել հենց Էրզրումում, թե բերել հասցնել մայրաքաղաք Անգորա

(8 սեպտեմբերի, 1920 թ.)

П о м е т а: <<Экстренно. Вне всякой очереди>>.

Ангора. Президенту Большого национального собрания Мустафе Кемаль-паше.

Господин президент, я имею приказание своего правительства передать Вам три ящика с известными Вам ценностями. Прошу срочно уведомить, надлежит ли их сдать по акту господину Джелатину Ариф-бею и Кезим-паше здесь в Эрзруме или везти к Вам в Ангору.

Эрзрум. 8/11.1920г. No 0170.

Первый секретарь правительства Российской Социалистической Федеративной Советской Республики

No 2

ԱՆԳՈՐԱՅՈՒՄ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Ն.ՈՒՓՄԱԼԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԳՈՐԾԺՈՂԿՈՄԱՏ ,

որտեղ տեղեկացվում է, որ Մուստաֆա Քեմալի հրահանգով Էրզրումում Արևմտյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրին և Ազգային ժողովի 2-րդ նախագահ, արդարադատության կոմիսար Ջելալ Էդդին Արիֆին հանձնվել է երկու հարյոր կիլոգրամ 635, կամ 900 գրամ ընդհանուր քաշով երեք արկղ ոսկի; ևս երեք արկղ ոսկի այդ պահին դեռևս մնում է չհանձնած

(ոչ շուտ, քան 8 սեպտեմբերի, 1920 թ.)

П о м е т а: <<срочно>>.

Сдал в Эрзруме Комвост Кязим Карабекиру и 2-му Президенту Национального собрания комиссару юстиции Джелаль Эддин Арифу с санкции Кемаль-паши три ящика золота. За отсутствием точных весов золото сдано условно. Прошу срочно сообщить точный вес слитков No No <…>

Общим весом двести килограммов 635 или 900 граммов. Одновременно прошу сообщить вес и оставшихся у меня остальных 3-х ящиков.

Первый секретарь правительства Российской Социалистической Федеративной Советской Республики

No 3

ԱՐԵՎԵԼՔԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ՊՐՈՊԱԳԱՆԴԱՅԻ ԵՒ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ,

որտեղ նախ նշվում է, Արևելքում Խորհրդային Ռուսաստանի շահերը միարժեքորեն պահանջում են, որ անհրաժեշտ է հարձակվել <<դաշնակցական Հայաստանի>> վրա, իսկ հարձակումն էլ իրականացնել քեմալականների ձեռքով, միաժամանակ աղմուկ բարձրացնելով, որ թուրքերը սկսել են նոր հայկական կոտորած և այդ ժամանակ խորհրդային զորքերը Հայաստանի մերկացած արևելյան սահմանին կներխուժեն Հայաստանի տարածք և ամբողջ աշխարհի առաջ կներկայանան որպես հայ ժողովրդի մնացած բեկորները վերջնական ոչնչացումից փրկողի ազնիվ կերպարանքով

(Բաքու, 17 սեպտեմբերի, 1920թ.)

6.<…> нам необходимо: а) во чтобы то ни стало и самым экстренным образом поддержать угасающее националистическое движение в Турции и б) предупредить соединение сил англо-шахских войск, Армении и Грузии. Как то, так и другое может быть достигнуто только путем наступления в союзе с националистическими турецкими войсками на Армению под флагом свержения ига дашнаков, угнетающих свой народ, и с целью соединения с революционной Турцией.

Это соединение и уничтожение враждебного нам и революционной Турции дашнакского правительства, даже в том случае, если и не даст нам возможности оказать немедленную материальную помощь правительству Мустафы Кемаля, окажет ему поддержку уже тем,что, во-первых, позволит снять с армянской границы и перебросить на запад Эрзрумский корпус, во-вторых, уничтожит угрозу в тылу националистов и позволит им отступить перед антантовскими войсками до самого Кавказа, не теряя организации и надежд на возможность продолжения борьбы и на конечный успех, в третьих, поднимет авторитет правительства Кемаля-паши, укрепит его положение, не даст погаснуть национальному движению и не даст возможности султану, находящемуся в руках английских, об’явить себя единственной властью в Турции.

Кроме спасения турецкого национального движения, наступление на Армению дает нам еще те выгоды, что оно позволит нам поодиночке разбить врагов, собирающихся на нас вместе. Армения будет выведена из строя раньше, нежели подойдут англо-шахские войска, а Грузия, которую мы не будем затрагивать в этом наступлении, побоится вмешаться в борьбу. Кроме того, наступление на Армению будет намного легче, чем обороняться от нее, ибо при нападении дашнаков на нас под флагом освобождения Азербайджана от большевиков часть азербайджанского населения будет против нас, а при нашем нападении на Армению под флагом освобождения ее от дашнаков не только все Азербайджанское население, но и часть армянского будет за нас. Военные операции не потребуют никаких добавочных сил с нашей стороны, но по существу они будут проведены турецким эрзрумским корпусом; наступление с нашей стороны будет почти что демонстрационное, для которого сил у нас достаточно. Так как революционное турецкое правительство предлагает отдать свои войска под наше командование и назначить каких угодно комиссаров, то никаких эксцессов со стороны этих войск по отношению к армянскому населению бояться не приходится. Кроме всего прочего, война с дашнакской Арменией укрепит наше положение в Азербайджане и вырвет почву из-под ног мусаватистской контрреволюции. Что же касается кормления советизированной Армении, то ресурсы для нее можно будет с избытком почерпнуть из Персидского Азербайджана, колоссально богатого запасами продовольствия. С дипломатической стороны для предотвращения бури общественного негодования в Западной Европе наступление на Армению должно быть произведено следующим образом: турецке войска начнут наступать на Армению, а мы во всей нашей печати и при помощи всех наших органов гласности в Европе поднимем страшный шум о новой армяно-турецкой резне и о необходимости ее прекращения раз навсегда, и для прекращения этой резни наши войска вступят в Армению через оголенную от ее войск восточную границу<…> и национальные войны будут об’явлены низложенными, а вместо них будет установлена Советская власть. Затем мы выдворим турецкие войска из пределов Армении (чему турки подчинятся беспрекословно) и для предотвращения всякой возможности дальнейших столкновений между армянами и турками займем армяно-турецкую границу своими войсками. Таким образом, мы окажемся в глазах западноевропейского пролетариата в чрезвычайно благородной роли умиротворителей, двинувшихся на Армению только с тем, чтобы положить конец резне и спасти остатки армянского народа от окончательного уничтожения.

Из всех приведенных соображений самое главное то, что война неизбежна, и если мы не предпримем наступления на Армению, то через две недели она предупредит наступление на Советский Азербайджан, а это наступление будет для нас обозначать потерю Баку.

Наше положение на Ближнем Востоке сейчас так скверно, что мы не можем стоять на месте, и чтобы не бежать назад, мы должны идти вперед. Мы должны идти немедленно, ибо еще месяц промедления, и революцию на Востоке постигнет полный провал. Для спасения революции на Востоке необходимо немедленное наступление советских войск на Армению и установление в Армении советского строя.

1. Настоящее свое заключение Президиум Совета народов Востока препровождает на усмотрение Президиума Исполкома III Интернационала и ЦК РКП, сообщая копию его Наркоминделу РСФСР.
2. Настоящее заключение безусловно никакой огласке вне высших партийных органов не подлежит.

ՎԼԱԴԻՄԻՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր